Türkiye’de AK Parti döneminde dördüncü kez bedelli askerlik uygulamasına gidiliyor.
REKLAMTürkiye’de AK Parti döneminde dördüncü kez bedelli askerlik uygulamasına gidiliyor. Cumhurbaşkanı Erdoğan, "Sayıları 550 bini bulan yoklama kaçağı, bakaya gençlerimize bedelli askerlikten faydalanabilme yolunu açıyoruz." dedi. Türkiye'de 2018’deki uygulamadan yaralanmak için 633 bin 844 kişi başvurmuştu.
Peki ilk bedelli askerlik fikri nasıl ortaya çıktı?
"Modern anlamda" bedelli askerliğin ortaya çıkışı 1789 Fransız Devrimi’ne dayanıyor. Devrim sonrası zorunlu askerliğin devreye girmesiyle soylular ve zenginler için, yerlerine birilerini bulmaları şartıyla muafiyet getirildi.
Zenginler ise ücret ödeyerek kendi yerlerine bu görevi yerine getirmek için asker buldular. İlerleyen yıllarda askerlik yükümlülüğü için doğrudan ücret ödenmesiyle bedelli askerliğin temelleri atıldı.
Bedelli askerlik sadece Türkiye’de
Zorunlu askerliğin bulunduğu ülkelerin sayısı giderek azalırken bunların çoğunda da askere gitmek istemeyenler için alternatif kamu hizmeti seçenekleri sunuluyor.
Günümüzde ise bedelli askerliğin uygulandığı tek ülke olarak Türkiye dikkat çekiyor. Ülkelerin "kamuya açık" kaynaklarından derlenen bilgilere göre Türkiye’den başka bir örnek görünmüyor.
Zorunlu askerlik MÖ 17O0’e kadar dayanıyor
Savaş ve kendini savunma neredeyse insanlık tarihi kadar eski bir olgu. Tarih boyunca ordular çok çeşitli uygulamalarla oluşturuldu.
Öncelikle bedelli askerliğin ortaya çıkması için askerliğin zorunlu olması gerekir. Bundan dolayı bedelli askerlik ile tarihi çok eskilere dayanan ücretli askerliğin birbirinden farklı olduğunu vurgulamalı.
Zorunlu askerliğin MÖ 1700’lerde Kral Hammurabi yönetimindeki Babil İmparatorluğu’nda uygulanmaya başladığı söylenir.
Yüzyıllar boyunca çeşitli formlarda zorunlu askerlik yürürlükteydi. MÖ 200’lerde Çin’de uygulandığı gibi Orta Çağ Avrupasında da bir çok farklı şekilde hayat buldu.
Anlayış ve yapısı farklı olmakla birlikte toprağı işleyen köylülerin bunun karşılığında devlete asker sağlaması da sık görülen uygulamalardan birisiydi.
Yine şartları bugünden oldukça farklı olsa da İslam devletlerinde uygulanan cizyeyi, gayrimüslimleri askerlikten muaf tuttuğu için bu kapsamda değerlendiren yorumlar da var. Cizye, Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. yüzyıl ortalarına kadar önemli bir gelir kaynağıydı.
Rusya’da Büyük Deli Petro’nın adımları
17. yüzyıla gelindiğinde Rusya ve İsveç başta olmak üzere Avrupa ülkelerinde zorunlu askerliğe geçiş yönünde önemli adımlar görüldü.
“Büyük” ve “Deli” lakaplarıyla bilinen Rus Çarı I. Petro 1699’da zorunlu askerliğin önünü açtı. Rus İmparatorluğu bundan sonra aşama aşama zorunlu askerliğe geçiş yaptı.
Modern uygulama Fransız Devrimi ile başladı
Modern anlamda askerliğin zorunlu hale gelmesi ise Fransız Devrimi’nin (1789) hemen sonrasına rastlar. Zorunlu askerlikle birlikte bedelli askerlik fikri de ortaya çıkmıştır.
Devrim hükümeti ile karşıdevrimciler arasında yaşanan devrim savaşlarında ulus-devlet ve halk egemenliği fikirlerinin etkisiyle modern askerî seferberlik halinin örnekleri görüldü.
Karşıdevrimcilerle savaşacak ulusal bir Fransız ordusuna ihtiyaç doğdu. Bu anlayışta artık her birey vatan savunmasından sorumluydu ve millet, gerektiğinde orduyu oluşturacaktı.
Fransız hükümeti bu kapsamda 1793'te "Levee en masse" adıyla bilinen uygulamayla 18-25 yaş arasındaki erkekleri askere çağırdı. 1798’de ise hazırlayıcısı General Jean Baptiste Jourdan’ın adıyla anılan zorunlu askerlik yasası kabul edildi. Yasayla, 20-25 yaş arasındaki tüm bekâr ve çocuksuz erkekler için zorunlu askerlik hizmeti getirildi.
REKLAMZenginler için bedelli askerlik çıkarıldı
Fransa’da çıkarılan yasa devlet için çalışanları ve toplumun belirli kesimlerini zorunlu askerlikten muaf tutarken zenginler “kendi yerlerine asker temin etme” şartıyla bu haktan yararlanabiliyordu.
Böylece zenginlerin kendi yerlerine asker bulması esasına dayanan “ikâme” modeliyle modern bedelli askerliğin temelleri atıldı. 1848-1870 yılları arasında iktidarda olan III. Napoleon döneminde ise belirli bir ödeme yapan kişiler askerlikten muaf tutularak doğrudan bedelli sistemine geçildi.
Rusya’da ise 1825-1855 yılları arasında hüküm süren Rus Çarı I. Nikolay döneminde ücret ödeyerek kendi yerine başkasını askere gönderme uygulaması başladı.
Osmanlı’da Tanzimat Fermanı’nın etkisi
Avrupa’da esen ulus-devlet fikrinin etkisi Osmanlı İmparatorluğu’nda da görülürken vatandaşlık yeniden tanımlanıyordu. Tanzimat Fermanı (1839) Osmanlı İmparatorluğu’nda köklü bir anlayış değişikliğinin önünü açarken askerlik de bu alanlardan birisiydi.
İmparatorluktaki Müslüman ve gayrimüslim halkın eşit hak ve yükümlülüklere sahip olması fikri askerliği de kapsıyordu. Tanzimat Fermanı vatanın muhafazası için halkın askerlik yapmasının bir hizmet borcu olduğunu ilan etmişti (“muhafaza-i vatan için asker verme(nin) ahalinin farize-i zimmettir)”.
REKLAM- Bedelli askerlik yasası yürürlükte, başvuru için süre 3 ay
- Bedelli askerlik başvuru sayısı yarım milyonu geçti
Ulus-devlet süreci ve Gayrimüslimlere eşitlik
Gayrimüslimlerin askerlik yapması bu dönemde oldukça tartışmalı bir konuydu. Ancak bu köklü değişikliğin uygulamaya geçmesi ve yerleşmesi zaman alırken askerlik kanunları kademeli değişikliklere uğradı.
Müslümanlarla gayrimüslimler arasındaki eşitsizliği simgeleyen ve yalnızca gayrimüslimlerin ödemek zorunda olduğu cizye vergisi 1855’te kaldırıldı.
Askerliğin Osmanlı tebaasının hepsinin görevi olduğu ve artık gayrimüslimlerin de askerlik yapmakla sorumlu olduğu ilan edildi.
Bedel-i Şahsi’den Bedel-i Nakdi’ye
Osmanlı’da zorunluğu askerliği düzenleyen 1846 Kura Kanunu, 1870 ve 1886 Ahz-ı Asker Kanunları ordunun modernleşmesinde önemli birer kilometre taşıdır. 1846’de kendi yerine başkasını askere gönderme anlamına gelen “bedel-i şahsi” yürürlüğe girmiş; 1870’de ise “bedel-i nakdi” ile askerlik yükümlülüğü yerine belirli bir ücretin ödenmesi kabul edilmişti.
İki uygulama da özellikle ticaret ve ziraat ile uğraşan ve işleri yerine yürütecek kimsesi olmayanlar için çıkarılmıştır. Bedelli askerlik uygulamaları daha ziyade gayrimüslimlerin yararlanması için tasarlanmıştır.
REKLAMOsmanlı’da bedelli askerlik 1909’da kaldırılırken askerlik hanedan ailesi dışında bütün tebaa için zorunluluk haline getirildi.
Ancak gayrimüslimlerin askerlik şartları yıllar içinde tekrar değişti. Askerlik uygulamalarını ulus-devlet sürecinde Türkleştirme politikaları bağlamında yorumlayanlar da var.
12 Mayıs 1914 tarihinde kabul edilen ve 1927 yılına kadar yürürlükte kalan Mükellefiyet-i Askeriye Kanun-u Muvakkatı’na göre, bütün Osmanlı vatandaşları din ve milliyet ayrımı gözetilmeksizin vatani görevini yapmakla mükellef tutuldu. 1927’de sadece askerlik hizmet süreleri değiştirilen kanun günümüze kadar gelmiştir.
Türkiye'de dövizle askerlik
Cumhuriyet döneminde askerlikten muafiyet getiren ilk uygulama 1980’de “Döviz Karşılığı Askerlik Hizmetleri”nde yapılan değişiklikle sağlandı.
Bu uygulama 12 Eylül askeri darbesinden daha önce 20 Mart’ta hayat buldu. Amaç ise yurt dışında bulunan yükümlülerin kaldıkları ülkelerde elde ettikleri oturma, çalışma ve benzeri haklarını yitirmeden yükümlülüklerini yerine getirebilmeleri ve ülkenin döviz ihtiyacının karşılanmasıydı.
REKLAMBu uygulama şartları değiştirilerek defalarca yeniden yürürlüğe girdi.
İlk bedelli askerlik Özal döneminde
Türkiye bedelli askerlik ile Turgut Özal’ın başbakanlığı döneminde 1987’de tanıştı. Amaç “biriken kaçak-saklı-bakaya konumundaki problemli yükümlülerin eritilmesi” idi.
Bedellik askerlik 1992, 1999, 2011, 2014 ve 2018 yıllarında tekrar yürürlüğe girdi. 1999’daki hariç diğer tüm uygulamalarda amaç aynıydı.
1999’da ise Marmara depreminin ardından sıkıntıya düşen ekonomiye katkı ve deprem mağduru vatandaşlara askerlik kolaylığı sağlamak idi. Cumhuriyet döneminde 6 kez bedelli askerlik uygulanırken bunların üçü AK Parti döneminde hayat buldu.
Zorunlu askerlik dünyada giderek kalktı
Zorunlu askerliğin dünyada artık giderek kalktığı görülüyor. AB üyelerinden sadece 6 ülkede zorunlu askerlik bulunuyor.
REKLAMBunlar; Avusturya, Kıbrıs, Estonya, Finlandiya, İsveç ve Yunanistan. Ancak tüm bu ülkelerde zorunluk askerlik yapmak istemeyenler için alternatif kamu hizmeti seçeneği bulunuyor.
Dünya gücü ABD’de askerlik zorun değil. Çin’de kanunda zorunlu askerlik bulunmasına rağmen geniş nüfus sayesinde yeterli gönüllü sağlandığı için buna hiç gerek duyulmadı.
Dünyanın önde gelen diğer ülkeleri Kanada, Hindistan, Endonezya, Güney Afrika ve Suudi Arabistan’da zorunlu askerlik bulunmuyor. Askerliğin zorunluğu olduğu önemli ülkelerin başında Rusya geliyor. Ayrıca Güney Kore, Kuzey Kore, İran, İsrail ve Tunus’ta da zorunlu askerlik yer alıyor