Madene açılacak bölgelerdeki zeytinlerin taşınmasını öngören yasa, aynı zamanda gıda güvenliği ve maki ekosisteminin tahribatı bağlamında da tartışılıyor.
REKLAM
Zeytinliklerin madencilik faaliyetlerine açılmasını da içeren torba kanun teklifinin ilk 19 maddesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Genel Kurulu'nda kabul edildi.
21 maddeden oluşan kanun teklifi hem TBMM'de hem de çevre aktivistleri arasında tepkiye ve protestolara neden olurken, teklifi öneren Adalet ve Kalkınma Partisi (AK Parti) tarafı, arazisi madenciliğe açılacak zeytinliklerin taşınmasını öngörüyor.
Teklif, elektrik üretimine yönelik madencilik faaliyetlerinin, başka alanlarda yapılamaması durumunda, tapuda zeytinlik olarak kayıtlı ya da üzerinde fiilen zeytin bulunan alanlarda gerçekleştirilmesine olanak tanıyor.
Yasanın doğrudan etkileyeceği düşünülen İkizköylüler başta olmak üzere çevre aktivistleri dört gün önce protesto amacıyla Ankara'da açlık grevine başladı. Protestocular milletvekillerine seslenerek, "Bu yasa teklifini geri çekin," diyor.
11'inci maddede değişiklik yapıldı
Tepkiler üzerine 11'inci maddede bazı değişiklikler yapıldı. Bu madde, Maden Kanunu'na eklenecek geçici 45'inci madde ile Muğla'daki belirli bölgelerdeki zeytinlik alanlarında elektrik üretimi amacıyla yapılacak madencilik faaliyetine izin veriyor, bu faaliyette bulunacak şirketlere yükümlülükler getiriyordu.
BBC Türkçe'ye göre teklifin ilk halinde şirketlere faaliyet yürütülecek alan ile eş değer büyüklükte zeytin sahası tesis etme zorunluluğu getirilmişti.
AK Parti milletvekilleri Muhammet Emin Akbaşoğlu, Adem Yıldırım, Yakup Otgöz, Hüseyin Altınsoy, Seda Sarıbaş ve Nurettin Alan tarafından verilen önerge ile 11'inci maddenin metni değiştirildi.
Kabul edilen değişikliğe göre şirketlerin tesis etmek zorunda oldukları zeytin sahaları, taşınan ve taşınamayan zeytin ağacı sayısının en az iki katı zeytin ağacından oluşmak zorunda.
Ancak birçok kişi, bu denli büyük bir alanın bulunamayacağına inanıyor.
Zeytinlikler taşınabilir mi?
Geçen ay kanun teklifi gündeme geldiğinde kamuoyunda zeytinliklerin taşınmasının mümkün olup olmadığına dair tartışmalar başlamıştı.
Tartışmaya yerbilimci Celal Şengör de zeytin ağaçlarının bilimsel yöntemlerle taşınabileceğini söyleyerek dahil olmuştu.
Zeytin ağaçları (Olea europaea), olağanüstü bir dayanıklılığa sahip olduğu için nakledilmesi gündeme gelebilen bir bitki. Bu dayanıklılık, zeytin ağaçlarının derinlere uzanan güçlü bir kazık kökü olmasından kaynaklanıyor. Zeytin ağaçları hem havuç vb. sebzeler gibi kalın ve baskın bir ana köke sahip hem de bunu geniş lifli köklerle birleştiriyor. Bu sayede diğer birçok ağaç türüne kıyasla yer değiştirme stresine daha fazla dayanabiliyor.
Bilimsel veriler, zeytin ağaçlarının genç fidanlardan yüzlerce yıllık ağaçlara kadar hemen hemen her yaşta başarılı bir şekilde nakledilebileceğini doğruluyor, ancak bu sürecin son derece dikkatli planlanıp uygulaması ve risklerle dezavantajların iyi değerlendirilmesi gerekiyor.
Uzmanlara göre bu bitkilerin dayanıklılığının ardındaki bir neden de zeytin ağacının Akdeniz iklimine adapte olurken kuraklığa, kötü toprak koşullarına ve fiziksel bozulmaya dayanacak mekanizmalar kazanmış olması.
Zeytinler nasıl taşınır?
Kesmek ve yerini değiştirmek gibi iki seçenek söz konusu olduğunda çoğu uzman ikincisi tarafında yer alıyor.
Zira özellikle de yaşlı zeytin ağaçları, yüzyıllar boyunca yerel koşullara uyum sağlamış değerli genetik kaynaklar olarak görülüyor. Bunların yerlerini değiştirmek, iklim değişikliğine uyum sağlamak ve daha dayanıklı çeşitler geliştirmek için önemli olabilecek bilgiler elde edilmesini sağlarken, bu genetik çeşitliliği de koruyabilir.
Ancak çoğu ekolojiste göre bu yönteme ancak zorunlu hallerde başvurmak ve süreci çok detaylı biçimde planlamak gerekiyor.
İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Orman Fakültesi'nden Prof. Dr. Doğanay Tolunay, "Taşınıp taşınamayacağına dair raporlar, ağacın sağlık durumu, çapı, boyu, bulunduğu yer, bunların hepsi önemli. Ağaç büyük ve eskiyse tek bir ağacın taşınabilmesi için bile 3-4 yıla yayılan bir hazırlık yapılır," diyor.
Euronews Türkçe'ye konuşan Tolunay, taşıma sürecinde dikkat edilmesi gereken faktörleri şöyle özetliyor: "Zeytin ağacı tek bir ağaç olarak kolay taşınır ama önce tepe taçlarındaki dalların budanması gerekiyor. Kökleri büyük oranda zarar görüyor taşınma sırasında. Kök ve tepe tacı arasındaki dengenin kurulması şart. Ancak binlerce ağacın söz konusu olduğu durumda ağaçların budanması, hazırlanması zor."
Tolunay, "Binlerce ağaç söz konusu. Bunların taşınacağı yerdeki toprak özellikleri nedir? İklim özellikleri nedir? Aşırı soğuk veya sıcaksa oraya taşıyıp ağacı dikseniz bile yaşama şansı olmaz," diye de ekliyor.
"Taşınmış ağaçların yaşayabilmesi için gübreleme sulama planları yapılmalı; kök geliştirici materyallerin ağaca toprağa enjekte edilmesi lazım ki taşınan ağaçlar sağlıklı şekilde tutsun. Çok sayıda ağacın taşınması durumunda bunların ne kadarı gerçekleşecek? Bu, soru işareti."
İtalya'dan Göbeklitepe'ye zeytin taşıma örnekleri
Yakın dönemdeki en büyük taşıma projelerinden biri İtalya'nın Puglia kentindeki ağaçlardı. Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) adlı gaz projesi nedeniyle bölgedeki birçok ağaç kesilmek istenmiş, daha sonra yerel halkın itirazları üzerine taşınma kararı alınmıştı. Boru hattı güzergahından 2017'de taşınan ve Masseria del Capitano'daki gölgeliklerde bakımı yapılan bakteriye dirençli zeytin ağaçları 2023'te hattın döşenmesinin ardından GPS ile tespit edilen eski konumlarına yeniden dikilmişti. Taşınan ve yeniden dikilenler arasında bazıları anıtsal kabul edilen 828 zeytin ağacı yer almıştı. Ancak birçok ağacın yeniden dikildikten sonra gerilediği veya öldüğü de kayıtlara geçmişti.
Türkiye'deki UNESCO Dünya Mirası Alanı olan Göbeklitepe'de, zeytin ağaçları altlarındaki 12 bin yıllık tarihi eserleri korumak için taşınmıştı. Sökülen ağaçlar Şanlıurfa ve Birecik'te belirlenen alanlara yeniden dikilmişti.
Zeytin ağacı naklindeki en önemli başarısızlıklardan biri, yıkıcı bir bakteriyel hastalık olan Xylella fastidiosa'nın yayılmasıyla ilgili. Avrupa'da, özellikle İtalya'nın Apulia bölgesinde, enfekte zeytin ağaçlarının ticari hareketi, bu patojenin yayılmasına neden olmuş ve milyonlarca ağaç tahrip edilmişti.
Başarı oranı ne?
Bazı çiftçiler yüzde 95'lik başarı oranlarına ulaştıklarını iddia ediyor. Ancak bu iddialar hakemli bir çalışmayla kanıtlanmış değil. Bunlar, küresel ölçekte bilimsel bir çalışmadan ziyade çiftçilerin ve ağaç taşıma profesyonellerinin dile getirdiği başarı oranlarından ibaret.
Bu konuda yapılan araştırmalar ise nakledilen ağaçların başarını oranını artırmak için hangi yöntemlere başvurulabileceğine odaklanıyor. Örneğin 2010 tarihli bir araştırmada zeytin fidelerine arbusküler mikorizal mantar aşılamasının uygulanmasının, nakilden sonra büyümelerini ve strese karşı dirençlerini önemli ölçüde iyileştirdiği tespit edilmişti.
Bunun yanı sıra daha genç ağaçların genellikle daha yüksek başarı oranları olduğu da görülüyor. Çok yaşlı veya anıtsal ağaçların daha zor adapte edildiği ve genellikle genç olanlardan daha kötü durumda olduğuna dair örnekler mevcut.
'Eski haline gelmesi yıllarca sürer'
Tolunay ise başarılı bir taşıma senaryosunda zeytinlerin durumunun ne olacağı sorusuna "Zeytininizin sadece gövdesi kalmış olacak," yanıtını veriyor.
"Budanmış olacak. Eski haline gelmesi yıllarca sürüyor. 5 ila 10 yıl civarında eski gücüne ulaşması imkansız. Bu esnada zaten ciddi artmış olan fiyatlar, çiftçileri zaten geriyor. Araya 10 yıllık boşluk girecek. Burada maden şirketleri bilimsel bir yöntemi algı oluşturma amacıyla kullanıyor."
Yabani ağaçların taşınması mümkün değil
Kanun teklifinde ayrıca "taşınan ve taşınamayan zeytin ağaçlarından" bahsediliyor. Tolunay'a göre taşınması öngörülen zeytinliklerin bir kısmı bahçe içinde yer alsa da yabani zeytinliklerin aşılanması yoluyla kullanılan zeytinliklerin taşınması mümkün değil.
"Köylüler yabani zeytinleri aşılıyor, Atatürk zamanında zeytin kanunuyla oluşturulan bir yöntem bu," diyen Tolunay, bu türden zeytinlerin, taşlık ve kayalık alanlarda yer aldığını ve bunların taşınmasının mümkün olmadığını belirtiyor.
Maki ekosistemine ne olacak?
Bahsi geçen yabani zeytinler aynı zamanda maki ekosisteminin ayrılmaz birer parçası.
Maki ekosistemi, Akdeniz ikliminin hâkim olduğu bölgelerde görülen, kuraklığa dayanıklı bodur ve her dem yeşil çalılardan oluşan bitki örtüsü. Bu ekosistem, özellikle Türkiye'nin Ege, Akdeniz ve kısmen Marmara kıyılarında yaygın.
Maki ekosistemi, çok sayıda kara canlısına barınak ve besin sağlıyor. Özellikle çalılık yapısı, hayvanlara gizlenme ve yuvalanma imkânı sunuyor. Bu hayvanlar arasında tilkiler, tavşanlar, yaban domuzları gibi memelilerin yanı sıra, keklik, saka, bülbül vb. kuşlarla bir dizi sürüngen ve böcek türü var.
Tolunay, "Bunlar maki ekosistemi içinde yer alan bitkiler. Bitkilere bağlı olan omurgasız omurgalı türler var. Ağaçların taşınabilmesi doğaya zarar vermenin aracı olamaz. Kalp nakli imkanı var diye herkese nakil yapmıyorsunuz, ancak zorunlu hallerde yapıyorsunuz," diyor.
"Mesele zeytinliklere indirgeniyor ama örneğin bu tasarıda korunan alanlar, sulak alanlar gibi bütün ekosistemlerin tahribatına yol açabilecek hükümler var."
Tolunay'a göre kanun teklifi zeytinlerin taşınmasına indirgendi ama aslında çok daha vahim maddeler taşıyor. Bunlardan biri de "strtejik maden tanımı".
"4. grup stratejik maden tanımı geliyor," diyen bilim insanı, konuyu şöyle açıklıyor: "Bunlarla ilgili karar cumhurbaşkanı ve enerji bakanı gibi isimlerin yer aldığı bir kurula bağlanıyor. Bu kurul bir stratejik maden listesi yapacak. 4 ve artı stratejik madenlerle ilgili olarak orman müdürlüğü 'Bizim alanlarımızda bu madencilik faaliyetini yapamazsınız' dediğinde bu kurul değerlendirecek ve gerekirse olumsuz görüşünü dikkate almadan karar verebilecek."
Tolunay'a göre yasa uyarınca mera alanları da her türlü yenilenebilir enerji tesisine açılıyor. Zeytinlikler önemli olsa da konunun zeytinliklere indirgenmesi bunların gözden kaçırılmasına neden oluyor.
"Bu ülkenin madene ihtiyacı var ama gıdaya suya daha fazla ihtiyacı var. İklim krizi içindeyiz. Ülkemiz gıda açısından artık kendine yetemiyor. Gıda ürettiğimiz tarım alanlarını, meraları, su alanlarını korumamız gerek. Gün gelecek, paramız olsa bile suyu, gıdayı ithal edemeyeceğiz. Su ve gıda arz güvenliği, enerji arz güvenliğinden çok daha önemli."
'Madencilik kanayan bir yaraya dönüştü'
Tolunay ayrıca maden şirketlerinin siyasi lobi faaliyetleriyle kendi çıkarları için hareket ettiğini ve sektörün "kanayan bir yaraya" dönüştüğünü ekliyor.
"Yurtdışına sadece cevher ve taş satan bir ülkeyiz. Katma değeri yüksek ürün üretemiyoruz," diyen bilim insanı, madenciliğin aynı zamanda istihdam yaratmayan bir sektör olduğunu vurguluyor.
"Ortalama taş ocağı süresi 10-15 yılı geçmez. Personel sayısı ortalama 20’dir. Doğaya verdikleri tahribat inanılmaz. İstihdama çok fazla katkı sağlamayan kısa süreli bir sektör, bütün ülkenin 78 milyon hektar alandaki bütün varlıkların hepsinin kendine açılmasını istiyor."