Avrupa'daki 'kayıt dışı ekonomi' nasıl önlenebilir?

Çoğumuz kazandığı paraların bir kısmını vergi memurlarından kaçırdığı için kendini suçlu hisseder. Bu hafta Avusturya’nın Linz şehrine gidiyoruz. Burada bulunan Johannes Kepler Üniversitesi kayıt dışı ekonominin bilinmeyen yönleriyle ilgili çok kapsamlı bir araştırma yaptı.

Program boyunca birey ve şirketlerin neden kayıt dışı ekonomiye kaydıklarını, ve bunun ülke ekonomisine olan etkisini masaya yatıracağız. Eğer bu sorunun bir çözümü varsa, bunun Avrupa genelinde uygulanabilir olup olmadığını inceleyeceğiz. Daha sonra Johannes Kepler Üniversitesi’nden Friedrich Schneider, kayıt dışı ekonomiye kaçan kişilerin bu seçenek harici neler yapabileceği konusu hakkında konuşacak.

Bu konuda Avrupa’da yapılan en büyük anket henüz sonuçlandı. Vergi vermemek için öne sürülen bahaneler kişiden kişiye değişiyor. Bir arkadaşa yardım etmek, işsizlik ve vergilerin yüksek olması bu nedenlerden sadece birkaçı…

EU Shadow Economy: why & can it be resolved w/ Friedrich Schneider Johannes Kepler University #realeconomyeuronews</a> <a href="https://t.co/R5BkrCEXj6">pic.twitter.com/R5BkrCEXj6</a></p>&mdash; Maithreyi (maithreyi_s) 19 Novembre 2015

Şu anda Johannes Kepler Üniversitesi’ndeyiz. Ancak kayıt dışı ekonomi tam olarak nedir?

Ivan bir ayakkabı ustası ve arkadaşı Juliet de bir çocuk bakıcısıdır.

Ivan yaptığı ayakkabıları çocuğuna bakması karşılığında Juliet’e verir.

Bazen vergi ödememek için peşin paraya ayakkabı satar ve işi daha ucuza mal eder.

Juliet bakıcı ücretini haftalık olarak elden bir zarfın içerisinde alır.

Böylece daha düşük ücrete çalışabilir, sigortasını yatırmaz ve daha uzun çalışma saatleri alabilir.

Ayrıca vergi ödemek zorunda da kalmaz.

Ivan ve Juliet şu anda kayıt dışı ekonomi içerisindeler.

Kendilerini bir risk altına sokuyorlar. Devletin gelirleri bu şekilde düşüyor vatandaşlara hizmet olarak geri dönmüyor.

Kısaca çocuklarının geleceğini de tehlikeye sokuyorlar.

Bu durum şu sorunu da beraberinde getiriyor. Avrupa’da bu şekilde kayıt dışı birçok örnek mevcut… Güney bölgelerde bu oran daha fazla… Bunu orta ve doğu bölgeler takip ediyor. Ve kuzey bölgeler. İskandinav Yarımadası’nda kayıt dışı ticaret yaparak Orta ve Doğu Avrupa’ya oranla daha fazla para kazanabiliyorsunuz.

Guillaume Desjardin insanların neden kayıt dışı ekonomiyi tercih ettiklerini araştırmak için Danimarka’ya gitti.

Kopengang’ın sokaklarında ilerliyoruz. Burada yürüyen insanların belki de sakladıkları bir şey vardır.

Bu insanların çoğu mesai yaparak çalışıyor ve ekstra çalıştıkları zamanlar ise kayıt dışı…

Kayıt dışı olarak bir hizmet ya da mal satın almaya sıra geldiği zaman, Yunanistan, Hollanda ve Letonya’dan sonra Avrupa’daki en kötü dördüncü ülke Danimarka…

Danimarkalı vatandaş 1: ‘‘Bazı esnafların kaçak işçi çalıştırdıklarını duydum ancak ben kendim hiç yapmadım.’‘

Danimarkalı vatandaş 2: ‘‘Kaçak çalışan birini tanımıyorum ancak çalıştıran bazı kişileri biliyorum.’‘

Danimarkalı vatandaş 3: ‘‘İnsanlar bunu yapıyor çünkü maaşlar yüksek ve daha fazla kazanmak istiyorlar. Sonra ne olacağını hiçkimse düşünmüyor.’‘

Danimarkalı vatandaş 4: ‘‘Bu insanlar paragöz. Daha iyi yaşamak istiyor ancak vergi vermeyi sevmiyorlar. Durum aynen böyle…’‘

Danimarka’da kayıt dışı ekonomiden dolayı kaçırılan vergi 1.5 ila 3 milyar Euro… Tüm Avrupa’da bu rakam 450 milyar Euro civarında…

I paid for my ride, did you? #RealEconomy#ShadowEconomy#Freeloadingpic.twitter.com/jZVrKprSmw

— Guillaume Desjardins (@GuilDesjardins) 12 Novembre 2015

euronews: ‘‘Kayıt dışı ekonomi, başkasının sırtından geçinmeye benziyor. Eğer bilet almazsanız, tren seferleri iptal olur. Kimse bilet almazsa yeni trenlerin, tamir ücretlerinin ve çalışanların parası nasıl ödenecek? Ancak ben biletimi bir şekilde aldım.’‘

Ancak Avrupa’daki ekonomik krizden dolayı birçok kişi artık yasal yolları tercih ediyor. Sosyal medyayla büyüyen haksız rekabet halkın ihtiyacı olan temel kaynakları da azalttı.

Gunde Odgard, Kereste ve İnşaat İşçileri Federasyonu Sekreteri: ‘‘Bu çok korunmasız bir durumda olduğunuzu gösteriyor. Vergi vermediğiniz zaman işsizlik maaşı, tatil ve hamilelik ödeneği gibi kaynaklardan da yararlanamıyorsunuz. Kısaca toplumun tam olarak bir parçası değil, sadece kenarı ya da köşesi oluyorsunuz.’‘

Çoğu iş yeri vergisini ödüyor. Vergisini vermeyen firmalarsa haksız rekabete sebebiyet veriyor.

Bunu bir futbol maçına benzetebiliriz. Bir takım resmi olarak 11 futbolcu oynatırken, diğer takım hile yapıyor ve 13, 14 oyuncu kullanıyor.

Peki bir firma vergi kaçırıyorsa, büyüyebilmek için yasal olarak nasıl borç alabilir?

Danimarka’da bile birçok iş yeri masraflarını azaltmaya çalışıyor. Her 5 Danimarkalıdan biri geçmişlerinde kaçak çalışmış. Avrupa genelinde bu rakam daha da yüksek…

euronews: ‘‘Şu anda yanımda Avrupa’da gerçekleştirilen kayıt dışı ekonomi konusunda uzman bir konuğum bulunuyor. Profesör Friedrich Schneider…’‘

‘‘İnsanlar neden bu yolu tercih ediyor? Başka seçenekleri yok mu?’‘

Friedrich Schneider, Johannes Kepler Üniversitesi Ekonomi Profesörü: ‘‘Fakir insanların pek de seçenekleri yok. Bu sebeple kaçak işçilerin bu yönde büyük bir talebi bulunuyor. Bu yolla haftada 50, 100 ya da 200 Euro kazanabilir ve yeme içme ihtiyacınızı karşılayabilirsiniz.’‘

‘‘Bir insan işsizse, kaçak çalışmaya karşı meyilli oluyor. Çünkü resmi olarak kaybettiği ücret oranı çok yüksek ve acilen paraya ihtiyacı var.’‘

euronews: ‘‘Maddi kaynaklara erişim konusunda zorluk yaşayan iş sahaları daha sonra yasal olmayan yollara kayabiliyor değil mi?’‘

Friedrich Schneider: ‘‘Belli bir noktaya kadar evet… Ayrıca kayıt dışı ekonomi faaliyetleri daha ucuza mal oluyor. Firmalar bu şekilde daha fazla kar ediyor. Hepsi bir anda kayıt dışı iş yapmayı bıraksa, giderler bir anda artar. Bunu vergi kurumları da hemen fark edecektir.’‘

‘‘Kaçak olarak çalışan insanların çoğu daha önceden resmi olarak isdihdam ediliyordu. Ancak önceleri çok daha fazla vergi ödüyorlardı. Bu sebeple bu duruma bir şekilde isyan ediyorlar. Vatandaşların bu vergilerden kaçmak için kaçak çalışmayı tercih etmelerine şaşırmamak gerek…’‘

euronews: ‘‘Şimdi Danimarka’ya Guillaume’nun yanına tekrar dönüyoruz. Burada insanların yüzde 59’u kayıt dışı ekonomiye karışan birilerini tanığını söylüyor. Ancak vatandaşların dörtte üçü de bu işi yaparken yakalandığın zaman, ne olcağını da gayet iyi biliyor: Bugüne kadar kaçırdığın vergileri büyük bir ceza ile geri ödemek…’‘

Kayıt dışı ekonomiye karşı olan Avrupalıların acaba Danimarkalılardan öğrenecekleri bir şeyler var mı?

Danimarka, son 10 sene içerisinde kayıt dışı gelişen iş akışını önleme adına büyük aşama kaydetti.

Kredi kartıyla ödeme zorunluluğu ve sıkı denetimler sonuç verdi.

euronews: Danimarka bu konuda özellikle son birkaç sene içerisinde büyük aşama kaydetti. Vatandaşlar kayıt dışı ekonomiye karşı daha duyarlı hale geldi.

Jan Rose Skaksen, Rockwool vakfı Araştırma Bölümü Şefi: ‘‘Kayıt dışı dönen ekonomik verileri ölçtük ve 1994 senesi mali verilerine geri döndüğümüzü anladık. Bu rakam ülkenin gayri safi milli hasılasının yüzde 3’üne tekabül ediyordu. Şimdi aldığımız önlemlerle bu rakam yüzde 2’ye kadar indi. Kısaca kayıt dışı ekonomi gözle görülür bir şekilde düştü.’‘

10 yıllık uğraşın sonunda Danimarka kayıt dışı dönen ekonominin üçte birini engellemeyi başardı ve şu anda bu konuda diğer Avrupa Birliği üyelerine danışmanlık hizmeti dahi veriyor.

Avrupa’da kurulan bu yeni platform sayesinde sosyal güvenlik müfettişliği ve vergi ile iltica temsilcilikleri gibi yeni iş imkanları doğdu.

Amaç, tecrübe ve bilgi alış verişi yaparak sınırlar arası ekonominin güçlü ve kayıt altında kalmasını sağlamak.

Gunde Odgard, Kereste ve İnşaat İşçileri Federasyonu Sekreteri: ‘‘Eğer bir değişiklik yapmazsak kamu kurumlarımız ve sağlık sistemimiz uzun vadede iş yapamaz hale gelecek. Kayıt dışı ekonomiye bulaşan şirketler toplum yapısının gelişimine hiçbir şekilde katkı sağlamıyor. Bu sebeple elimizden geldiği kadar bu durumla savaşmaya devam edeceğiz.’‘

Ancak halktan alınan vergi rakamları bazı devletler için hassas bir konu. Bu sebeple birçok ülke bu bilgileri paylaşmak istemiyor.

Bu konuda yeni yeni aşama kaydediliyor ve Avrupa’nın kayıt dışı ekonomiden büyük ölçüde temizlenmesi uzun bir süreç olacak.

euronews: ‘‘Profesör Friedrich Schneider’e soruyoruz. Kayıt dışı ekonomiyle ilgili bir AB Platformu… Bu konuda ne söylemek istersiniz?’‘

Friedrich Schneider: ‘‘Her ülke kayıt dışı ekonomiyi engellemek için ağır ceza ya da sıkı denetim gibi farklı yollara başvuruyor. Bu sebeple Avrupa genelinde resmi olmayan bu ekonomik döngüyü durdurmak için ortak bir politika üzerinde bir araya gelmek çok zor.’‘

‘‘Şimdi seninle beraber çalışsak ve bana yardım ettiğin için sana 50 Euro versem;bu kayıt dışı ekonomi mi oluyor? Bazı ülkelerde evet, fakat bazılarında buna dost kıyağı diyorlar. İskandinav ülkelerinde, Yunanistan, İtalya ve İspanya’ya kıyasla çok daha hızlı ve temiz kayıt dışı iş yapabilirsiniz. Örneğin Avusturya’da bir hırsızlık olayı görüldüğünde hemen polise bildirirler. Ancak bir pazar ya da cumartesi günü eve boyacı girerse kimse ‘bakın kayıt dışı iş yapılıyor’ diye düşünüp polise haber vermez.’‘

euronews: ‘‘Peki kayıt dışı ekonomiyi nasıl hesaplarız?’‘

Friedrich Schneider: ‘‘İnsanlara sorduğunuzda, kimileri bunu abartır. Kimileriyse umursamaz. Ancak ülkede dönen kayıt dışı miktarı konusunda ortalama bir bilgi elde edebiliriz.’‘

‘‘Diğer bir yöntem de insanların neden kayıt dışı iş yaparak nakit para kullanmak istediklerini öğrenmeye çalışmak.’‘

‘‘Örneğin geçen sene İngiltere’deki kayıt dışı miktarının gayri safi milli hasılanın yüzde 9’una denk olduğunu varsayalım. Bunun aslında ülkeye olan gerçek maliyeti yüzde 6 civarında. Ancak yüzde 6, İngiltere için büyük bir oran değil mi?’‘

euronews: ‘‘Peki kayıt dışı olmasa, bu yöntemi kullanan işler var olur muydu?’‘

Friedrich Schneider: ‘‘Elbette kayıt dışı dönen bu döngünün hepsi yasal hale getirilemez. Avusturya’da temizlik işine normalde saati 8 ya da 10 Euro ödersiniz. Ancak resmi yollarla ödeme yoluna giderseniz, bu rakam saati 16, 20 Euro’ya kadar çıkabilir. Daha sonra insanlar şunu düşünebilir. Bu çok pahalıya geliyor, en iyisi kendim temizlik yapayım!’‘

euronews: ‘‘Kayıt dışı ekonomi yüzyıllardır var. Bu sorunu çözmek ya da kontrol altına almak için bir yöntem yok mu?’‘

Friedrich Schneider: ‘‘Eğer devlet tarafından teşvik olursa ve vergi indirimi sağlanırsa, resmi olmayan ekonomik döngü kayıt altına girer ve devletin vergi kaybı kayıt içi ekonomi olarak geri döner. Bence bu en randımanlı yöntem. Ceza vermek bir yere kadar işleyebilir ancak çok etkili olduğunu söyleyemem. Avrupa’da ve dünyanın diğer bölgelerinde kayıt dışı her zaman olacak ancak bunu en azından üçte bir ya da yarı yarıya oranda düşürebilirsek vergi kaybı sorununu ortadan kaldırabiliriz.’‘