Ukrayna'da 2014'te Kırım'ın ilhakından bu yana devam eden savaş ortamının travmaya neden olduğu çocuklar arasındaki ruh sağlığı krizinin çözümünde ön saflarda yer alan Olena Rozvadovska, 'Çocukların yaşadıklarını hazmetmeleri zaman alabiliyor,' diyor.
REKLAM
Bazen Rusya'nın Ukrayna'ya karşı savaşının 2014 yılında, Ukrayna'nın Onur Devrimi'nin ardından başladığı gerçeği unutuluyor.
Onur Devrimi'nden kısa bir süre sonra "küçük yeşil adamlar" olarak bilinen üniformalı maskeli Rus askerleri Ukrayna'nın Kırım Yarımadası'nı işgal etti. Nisan 2014'te Rus milliyetçisi Igor Girkin liderliğindeki bir birlik, Ukrayna'nın doğusundaki Donetsk Oblastı'nda yer alan Slovyansk şehrini "ele geçirdi."
Birkaç ay süren çatışmaların ardından Ukrayna güçleri taarruz başlatarak, 5 Temmuz 2014'te Slovyansk'ın kontrolünü yeniden ele aldı. Slovyansk, Ukrayna'nın kontrolü altında kalmaya devam etti ve savaşın odağı başta Donetsk ve Luhansk olmak üzere diğer bölgelere kaydı.
O dönemde Ukrayna Cumhurbaşkanı Çocuk Hakları Komiserliği'nde çalışan Olena Rozvadovska, savaşın çocuklar üzerindeki etkileri ve bıraktığı kalıcı travma hakkında Euronews'e konuştu.
"Savaş bölgesinde çocuklarla nasıl çalışacağımızı bilmiyorduk çünkü Ukrayna'da daha önce hiç böyle bir şey yaşanmamıştı," dedi. "Savaşı sadece televizyonda görmüştük ve hepsi çok uzak görünüyordu ama 2014'te savaş sadece beş saatlik bir tren yolculuğu kadar uzaktaydı."
2015'in başında Ukrayna Cumhurbaşkanı Çocuk Hakları Komiserliği'nden ayrılan Rozvadovska, savaştan etkilenen çocuklara yardım etmek için gönüllü olarak Donbas'a taşındı.
O dönemde dron saldırıları ya da büyük ölçekli füze saldırıları yoktu, çoğunlukla topçu ateşi, keskin nişancılar ve kara mayınları vardı.
"2015 yılında Slovyansk'a geldiğimde Rus yanlısı isyancılar Donetsk'e sıkışmış durumdaydı. Orası nispeten güvenliydi çünkü büyük füzeler ve kara roketleri o kadar uzağa ulaşamıyordu. Bu, farklı türde bir savaştı."
İkiye bölünmüş bir köy
2015 yılında Slovyansk ve Mariupol'de hayatın, cephe hattından uzak durulduğu sürece nispeten daha normal gelmeye başladığını anlatan Rozvadovska, Bakhmut'a yaklaşık 22 kilometre uzaklıkta, cephe hattına daha yakın bir köy olan Zaitseve'de çalıştığını söyledi. "Tam anlamıyla savaş vardı."
Slovyansk'ta sabahları süpermarketten kahve ve temel ihtiyaçlarını alıp Zaitseve'ye giden Rozvadovska, burada farklı bir dünyaya adım atıyormuş gibi hissettiğini vurguladı.
Çok sayıda kişinin köyü terk ettiği ve sadece birkaç ailenin harabeler içindeki köyde kalmaya devam ettiğini belirten Rozvadovska, köyde kalan yaklaşık beş çocuğun elektriksiz ve dükkânlara erişimleri olmadan sürekli tehlike içinde yaşadıklarını ifade etti. "Issız bir yerdi. Etrafta sadece askerler vardı."
"Yol yoktu, telefon bağlantıları kesik kesikti ve insanlar aşırı yoksulluk içindeydi."
2015 yılında Zaitseve cephe hattı tarafından bölündü. Köyün bir tarafı Ukrayna kontrolündeyken diğer tarafı işgal altındaydı. Rozvadovska, ailesinin evi sokağın Ukrayna kontrolündeki tarafında olan Diana adında bir kızla tanıştı, arkadaşı ise aynı sokakta sadece birkaç metre ötede işgal altında yaşıyordu.
Rozvadovska, "Tabii ki cephe hattını doğrudan geçmek mümkün değildi," diye konuştu. "2015 yılına gelindiğinde, işgal altındaki bölgeleri terk edebileceğiniz beş kontrol noktası vardı. Yani bu iki kız aynı köyde yaşıyordu ama arkadaşı onu ziyaret etmek için uzun, riskli ve dolambaçlı bir yolculuk yapmak zorunda kalacaktı."
Neden gitmiyorsunuz?
Savaş kapınıza dayandığında ilk içgüdünüz her şeyi geride bırakıp kaçmaktır ancak o dönem pek çok kişi kalmaya karar verdi.
Rozvadovska, savaş bölgesinin yakınında yaşamalarına rağmen kalan pek çok aileyle tanışmış. "Kalanların genelde farklı bireysel nedenleri vardı," diye açıkladı.
"Bazen öyle ailelerle karşılaşıyorsunuz ki, çocuklarının iyiliğini umursamıyorlarmış gibi görünüyor. Sanki çocukların duygularının hiçbir önemi yokmuş gibi. Ayrılmak istemiyorlar çünkü kendi hayatlarını zorlaştırmak istemiyorlar. Taşınmak sadece para değil, motivasyon ve fiziksel güç de gerektiriyor."
Bu noktada aklından çıkmayan bir ailenin hikayesini anlatan Rozvadovska, "Bir aileye her şeyi teklif ettik. Taşınmalarına yardım ettik, her şeyin parasını ödedik ve başka bir ev satın aldık. Bir yıl sonra geri geldiler," dedi.
"Ondan sonra zorlamayı bıraktık çünkü başlangıçta, 'Tamam, fakirler, belki onlara 10.000 dolar verirsek yeni bir hayata başlayabilirler' diye düşünüyorsunuz ama öyle olmuyor. Bazı insanlar değişmek istemez ve onları kurtaramazsınız. Ne yazık ki çocuklar bu durumların içinde sıkışıp kalıyor."
'Sivilleri tanımıyor, sadece askerleri tanıyor'
Bazı ailelerin ise çocuklarını çok önemsedikleri halde kalmaya karar verdiğini belirten Rozvadovska, "Luhansk'ta şimdi işgal edilmiş ve yıkılmış olan bir cephe köyünden Tanya adında bir kadın hatırlıyorum. Çok Ukrayna yanlısıydı, ailesiyle birlikte inekleri ve toprağı olan bir çiftlikte yaşıyordu," ifadelerini kullandı.
Rozvadovska'nın aktardığına göre, Tanya ve ailesi, Ukraynalı askerleri desteklemişler ve onlar için her gün yemek hazırlamışlar. Tanya daha sonra asker olan yerel bir gençle evlenmiş ve iki bebekleri olmuş. Rozvadovska, bu bebeklerin gördüğü tek kişilerin askerler ve anne babası olduğundan bahsetti.
Cephe hattına yakın evlerinde onları ziyaret ettiğinde, en küçük çocuğun ağlamaya ve kaçmaya başladığını belirten Rozvadovska, Tanya'nın bu durumu, çocuğun askeri üniforma giymeyen birini görmeye alışık olmadığı şeklinde açıkladığını aktardı.
Tanya, Rozvadovska'ya "Sivilleri tanımıyor, sadece askerleri tanıyor" demişti.
Rozvadovska, Tanya'nın neden ayrılmadığı sorusunu ise şöyle yanıtladı: "Onun motivasyonu, oranın kendi toprakları olduğu gerçeğine derinden bağlıydı. Büyükannelerinden büyük büyükannelerine kadar nesiller boyunca orada yaşamışlardı."
"Köylerdeki insanlar için bu köklerle ilgili. Ataları bu topraklarda çalışmış ve akrabaları yerel mezarlığa gömülmüş. Onlar için buradan ayrılmak, kendilerinden bir parçayı kaybetmek gibi," diye ekledi.
Rozvadovska sözlerini şöyle sürdürdü: "Ayrılmak onlar için derilerini soyup onsuz yaşamaya çalışmak gibi bir şeydi."
"Tanya ve ailesi çiftliklerine ve hayvanlarına çok önem veriyordu. En kötü zamanlarda, özellikle de 2015'te, köylerinde çatışmalar yoğunlaştığında, herkes köyü terk etti ama Tanya ve ailesi kaldı."
Rozvadovska'nın aktardığına göre, Tanya ve ailesi ormana kaçmışlar, yağmur suyu içmişler ve iki üç ay boyunca inekleriyle birlikte saklanarak yaşamışlar, durumun sakinleşmesini beklemişler. Bir süre akrabalarının yanında kalan aile, çatışmalar yavaşlayıp her şey biraz normale döndüğünde yaşadıkları yere geri dönmüşler.
2016'dan 2022'ye kadar, cephede kalmalarına rağmen Tanya ve ailesinin köyünde hayat yavaş yavaş normale döndü. Tanya'nın çocukları oldu ve Rozvadovska'ya göre, onlara daha iyi bir yaşam sağlamak için çok çalıştı.
"Çocuklarını yakındaki bir kasabadaki anaokuluna götürmek için eski bir araba bile satın aldı. Her şeye rağmen mutlu ve hayat doluydu."
Ancak 2022'deki geniş çaplı işgalin ardından Tanya'nın Ukrayna yanlısı tutumu nedeniyle kaçmak zorunda kaldığını anlatan Rozvadovska, "Onunla iletişim halinde kaldım, bir şeye ihtiyacı olup olmadığını sordum. Her zaman 'Her şeyim var' diye cevap verirdi. Çok şey kaybetmesine rağmen Zhytomyr'deki eski bir evi onarıp yenilemeyi ve hayatına devam etmeyi başardı," dedi.
Tanya'nın kendisi için bir rol model olduğunu belirten Rozvadovska, savaşın en ağır etkileriyle karşılaşsa da pozitif ve dayanıklılığının onu ayakta tuttuğunu söyledi. "Onun gibi insanlardan, sağlığınıza öncelik vermenin ne kadar önemli olduğunu öğrendim. Aynı koşullarda bir kişi kırılırken, diğeri hayatta kalabiliyor."
Kadınlar: Savaşların geri plandaki kahramanları
Rozvadovska'nın deneyimleri ona, işleri idare etmek için geride bırakılanların genellikle kadınlar olduğunu göstermiş.
"Ne kadar güçlü olduklarının farkında bile olmayan pek çok cesur, sıradan kadınla tanıştım. Onların benim üzerimde derin bir etkisi oldu," dedi.
Birkaç yıl boyunca, kaosun ortasında, çoğu zaman tanınmadan toplumlarını destekleyen kadınların direncine tanık oldu.
Rozvadovska ve Ukraynalı gazeteci Azad Safarov 2019 yılında, savaştan etkilenen çocukların uzun vadeli psikolojik ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan Voices of Children Charitable Foundation'ı kurdu.
Voices of Children'ın misyonu, çocukları güçlendirmeye, savaş sonrası ortamda yol alırken deneyimlerinin ve seslerinin duyulmasını sağlamaya odaklanıyor.
Rozvadovska, "Benim gözlemlerime göre, çocukların deneyimlerini hazmetmeleri zaman alıyor," dedi, "Bazen de yıllar."
Rozvadovska, Euronews'e, Rusya'nın saldırısının başlamasından bu yana Ukrayna'daki yaşamın, özellikle ruh sağlığı alanında çalışanlar için nasıl sürekli bir adaptasyon süreci gerektirdiğini anlattı.
"2022'deki savaş başladığından bu yana uğraştığımız vakalar değişti. Başlangıçta acil kriz desteği ile ilgileniyorduk. Şimdi ise yas ve travma gibi daha derin sorunlarla ilgileniyoruz. Artık şoktan daha derin duygusal mücadelelere geçerek depresyon ve kendine zarar verme ile uğraşan çocuklarla çalışıyoruz."
Voices of Children, çocuklar üzerindeki artan psikolojik baskıya yanıt olarak, cepheye yakın şehirlerde terapi, sanat programları ve duygusal destek sunarak Ukrayna genelindeki erişimini genişletti. Vakfın psikologlardan oluşan ekibi, çocukların anksiyete, depresyon ve travma ile başa çıkmalarına yardımcı olmak için yaratıcı yöntemler kullanıyor.
Sonrası için hazırlanıyor
Genciyle yaşlısıyla Ukraynalılar sürekli tehdit altında yaşıyor. Rusya sık sık ülkenin tüm bölgelerine insansız hava araçları ve füzelerle saldırıyor ve hava saldırısı sirenlerinin sesi Ukrayna halkı için neredeyse normalleşti.
Bu sürekli terör hali, özellikle çocuklar üzerinde etkisini gösteriyor.
Voices of Children'da psikolog olan Oksana Pysarieva'ya göre, travma çok yaygın ve cepheden uzakta olanları bile etkiliyor. Ülkenin dört bir yanındaki çocuklar savaşın etkisini sevdiklerinden ayrılma, ölüm korkusu ve güvenlik kaybı yoluyla hissediyor.
Pysarieva, küçük çocuklar anlık tepkiler ve anılarla mücadele ederken, ergenlik çağındakilerin kaygı, depresyon ve yönelim bozukluğu belirtileri gösterdiğini vurguladı.
Uzun vadeli etkiler belirsizliğini koruyor olsa da savaşın çocukları, çatışmaların sert etkilerini hayatları boyunca üzerlerinde taşıyacak ve bu etkiler; seçimlerini, değerlerini ve güvenlik algılarını şekillendirecek.
Rozvadovska'ya göre, özellikle de travmanın psikolojik etkilerinin genellikle kriz geçtikten çok sonra ortaya çıktığı düşünüldüğünde, Ukrayna yaklaşan ruh sağlığı krizini ele almak için yeterince hazırlıklı değil.
"Ölçek çok büyük," diye uyardı.