Ancak bu veriler 'satın alınabilirlik' açısından düzeltilmiş değil. Örneğin Danimarka’da gıda pahalı olsa da yüksek gelir sayesinde insanlar daha fazla ürün satın alabiliyor.
Gıda, Avrupa’da hanehalkı harcamalarının en büyük kalemlerinden biri olmayı sürdürüyor. Avrupa Birliği genelinde gıda harcamaları ortalama olarak toplam harcamaların yüzde 11,9’unu oluştururken, Romanya gibi ülkelerde bu oran yüzde 20’ye kadar çıkıyor.
Gıda fiyatları Avrupa genelinde ülkeden ülkeye ciddi farklılıklar gösteriyor. Eurostat’ın gıda fiyat düzeyi endeksi bu farkları karşılaştırmak için önemli bir referans sunuyor.
Endeks AB ortalamasındaki bir gıda sepeti 100 euro kabul edip, her ülkede aynı sepetin ne kadara mal olduğunu gösteriyor. Endeksin 100’ün üzerinde olması, ülkenin Avrupa ortalamasından daha pahalı; 100’ün altında olması ise daha ucuz olduğu anlamına geliyor.
Eurostat verilerine göre 2024’te 36 Avrupa ülkesi arasında gıda fiyatlarının en düşük olduğu ülke Kuzey Makedonya oldu. Bu ülkede standart bir gıda sepeti 73 euroya mal olurken, AB ortalamasına göre yüzde 27 daha ucuz seyretti.
En pahalı ülke ise İsviçre oldu. İsviçre’de gıda fiyatları AB ortalamasının yüzde 61,1 üzerinde bulunurken, aynı sepetin maliyeti 161,1 euroya çıktı.
Kuzey Makedonya, AB üyesi olmamakla birlikte aday ülke statüsünde yer alıyor ve AB ile aktif ticaret anlaşmalarına sahip. İsviçre ise Avrupa Ekonomik Alanı’na dahil değil ve AB ile ikili anlaşmalar ağı üzerinden ilişkilerini sürdürüyor.
AB içinde Romanya en ucuz, Lüksemburg en pahalı
Avrupa Birliği içinde gıdanın en ucuz olduğu ülke Romanya oldu. Romanya’da gıda sepeti 74,6 euro ile AB ortalamasının yüzde 25,4 altında kaldı. En pahalı ülke ise 125,7 euro ile Lüksemburg oldu. Bu da AB ortalamasının yüzde 25,7 üzerinde bir seviyeye işaret ediyor.
İsviçre’nin ardından Avrupa Serbest Ticaret Birliği (EFTA) ülkeleri İzlanda (146,3 euro) ve Norveç (130,6 euro) da en pahalı ilk üç ülke arasında yer aldı.
EFTA ülkeleri AB üyesi olmamakla birlikte, ticaret ve pazar erişimi başta olmak üzere birçok alanda AB ile işbirliği yapıyor; buna karşın yasalar, sınırlar ve politikalar üzerinde daha fazla ulusal kontrolü koruyor.
AB ortalamasına kıyasla gıda fiyatlarının en az yüzde 10 daha yüksek olduğu ülkeler arasında Danimarka (119,3 euro), İrlanda (111,9), Fransa (111,5), Avusturya (110,9) ve Malta (110,9) bulunuyor.
Güneydoğu Avrupa daha ucuz
Genel tabloya bakıldığında, Güneydoğu Avrupa ve Batı Balkanlar gıda fiyatlarının en düşük olduğu bölgeler olarak öne çıkıyor.
Kuzey Makedonya ve Romanya’nın yanı sıra Türkiye (75,7 euro), Bosna-Hersek (82,5), Karadağ (82,6) ve Bulgaristan (87,1) AB ortalamasının belirgin biçimde altında yer alıyor. Sırbistan (95,7) ve Arnavutluk (98,7) da AB ortalamasından daha ucuz ülkeler arasında bulunuyor.
AB’nin 'büyük dört' ekonomisi arasında ise İtalya’da (104) ve Almanya’da (102,9) gıda fiyatları AB ortalamasının üzerinde. İspanya’da ise gıda fiyatları 94,6 euro ile ortalamanın yüzde 5,4 altında seyrediyor.
Orta Avrupa ve Doğu Avrupa’daki birçok ülke — Slovakya, Polonya, Çekya ve Macaristan dahil — AB ortalamasına yakın ya da altında kalmaya devam ediyor. Batı Avrupa genel olarak daha pahalıyken, İskandinav ülkeleri Avrupa’nın en yüksek gıda fiyatlarına sahip bölgeleri arasında yer alıyor.
Fiyat farkları neden önemli?
Tuscia Üniversitesi’nden Doç. Dr. Ilaria Benedetti’ye göre üretim maliyetleri, tedarik zincirlerinin entegrasyonu ve küresel şoklara maruz kalma düzeyi gibi yapısal faktörler ülkeler arasındaki farklarda belirleyici rol oynuyor.
Benedetti, pandemi ve Rusya-Ukrayna savaşı sırasında özellikle küçük ve dışa açık ekonomilerde enerji ve tarımsal girdi maliyetlerindeki artışların fiyatlara daha hızlı ve güçlü yansıdığını belirtti.
Bu farkların önemli olduğunu vurgulayan Benedetti, etki düzeyinin hanehalklarının gıdaya ayırmak zorunda kaldığı paya bağlı olduğunu söyledi. Doğu ve Güneydoğu Avrupa’da birçok ülkede gıda harcamaları toplam bütçenin yüzde 20’sinden fazlasını oluştururken, yüksek gelirli ekonomilerde bu oran genellikle yüzde 12’nin altında kalıyor.
“Bu nedenle aynı fiyat artışı, gelirlerin daha düşük olduğu ülkelerde çok daha ağır sonuçlar doğuruyor,” dedi.
Ücretler ve vergi farkları etkili
Trinity College Dublin’den Prof. Alan Matthews ise gıda fiyatlarındaki farkların temel nedeninin gelir ve ücret düzeyleri olduğunu söyledi.
Danimarka ve İsviçre gibi ortalama ücretlerin yüksek olduğu ülkelerde, tarım, işleme ve perakende sektörlerindeki işgücü maliyetlerinin tüketici fiyatlarına yansıdığını belirtti.
Matthews ayrıca, özellikle gıda üzerindeki KDV (Katma değer vergisi) oranları başta olmak üzere vergi politikalarının da fiyat farklarında etkili olduğunu vurguladı. İrlanda gibi bazı ülkelerde gıda ürünlerine düşük ya da sıfır KDV uygulanırken, Danimarka’da gıda standart KDV oranına tabi.
Tüketici tercihlerinin de önemli olduğunu ifade eden Matthews, Kuzey ve Batı Avrupa’da organik ya da premium ürünlere yönelimin, markalı ürünlerin tercih edilmesinin fiyatları yukarı çektiğini söyledi.
Gıda güvenliği açısından sonuçlar
Budapeşte Corvinus Üniversitesi’nden Doç. Dr. Jeremiás Máté Balogh ise fiyat farklarının, harcanabilir gelirle birlikte değerlendirildiğinde gıda güvenliği açısından önemli sonuçlar doğurduğunu belirtti.
Balogh’a göre yüksek gelirli ülkeler yüksek fiyatları daha kolay tolere edebilirken, Orta ve Doğu Avrupa’daki düşük gelirli haneler nominal fiyatlar daha düşük olsa bile orantısız bir yükle karşı karşıya kalıyor.
Eurostat’ın fiyat düzeyi endeksi hanehalkı gelirlerini dikkate almadığı için, bu veriler satın alınabilirlik açısından düzeltilmiş değil. Örneğin Danimarka’da gıda pahalı olsa da, yüksek harcanabilir gelir sayesinde insanlar daha fazla ürün satın alabiliyor.