Yeşil politikayı destekleyen gruplar lityum madenciliği projesine karşı hafta sonu Belgrad sokaklarında protesto gösterisi düzenlemeye hazırlanırken, bu tartışmalı madende Avrupalıları heveslendiren nedir?
REKLAMSırbistan'da yeşil politikayı destekleyen gruplar, ülkenin batısındaki verimli Jadar vadisinde Avrupa'nın en büyük lityum madenciliği işletmesinin açılmasına karşı Cumartesi günü Belgrad'da protesto çağrısında bulunurken, dünyanın üçüncü büyük üreticisi olan Çin de bölgede yer edinmek istiyor.
İngiliz-Avustralyalı madencilik şirketi Rio Tinto'nun yirmi yıl önce "Jadarite" adını verdiği yeni bir maden yatağını keşfetmesinden bu yana, madencilik projesi ülkede giderek artan bir huzursuzluk kaynağı oldu. Ancak Ocak 2022'de Cumhurbaşkanı Aleksandar Vucic hükümetinin madencilik projesinin mekansal planına verdiği onayı geri çekmesiyle gerilim doruğa çıktı.
Vucic'in kararı, firmanın yılda yaklaşık 58.000 ton lityum karbonat (yaygın olarak ticareti yapılan formu, yaklaşık 11.000 ton saf lityum metaline eşdeğer) üretebileceğini tahmin ettiği projenin çevre üzerindeki ciddi etkilerine ilişkin endişeler nedeniyle aylarca süren protestoların ardından geldi.
Mevcut tahminlere göre tipik bir 60 kWh elektrikli otomobil aküsü, yaklaşık 50 kg tuz (9,4 kg saf lityum içeren) gerektiriyor. Bu miktar, bir milyondan fazla araç için yeterli görülüyor.
Elektrikli araçların yıllık otomobil satışlarında giderek artan bir paya sahip olmasıyla birlikte (Avrupa Otomobil Üreticileri Birliği'ne (ACEA) göre geçen yıl Avrupa'da satılan 10,5 milyon ünitenin yüzde 14,6'sı), lityum karbonatın piyasa değeri artacak. Ancak fiyatlar 2022'de beş kat arttıktan sonra şimdilik kilo başına 13 dolar (435 TL) civarında sabitlenmiş görünüyor.
Daha çok kredi notlarıyla tanınan Fitch Group'un bir parçası olan BMI'daki analistler Haziran ayı sonunda, artan üretimin talebi büyük ölçüde karşılamasıyla birlikte fiyatların bu yıl 15 doların üzerine, 2025'te ise 20 doların üzerine çıkarak daha mütevazı ama yine de önemli bir artış göstereceğini tahmin ediyor.
Ancak Avrupa'nın bu madeni kendine daha yakın bir yerde çıkarmak istemesinin tek nedeni küresel pazardaki fiyatı değil. Jeopolitik gerginliklerin arttığı bir dönemde büyük dış tedarikçilere bağımlı olmaktan kaçınmak istiyor. Bu durum, AB Kritik Hammaddeler Tüzüğü'nde (Critical Raw Materials Act - CRM Act) yer alan yerel üretim ve geri dönüşüm hedefleriyle en keskin şekilde belirtiliyor.
Geçen yıl 88.000 ton lityum üretimiyle ikinci sıradaki Şili'nin neredeyse iki katına ulaşan Avustralya, küresel çapta açık ara en büyük tedarikçi konumunda. (AB, Sırbistan'dan kısa bir süre önce Okyanusyalı maden deviyle stratejik bir ortaklık kurdu.)
Çin geçen yıl yaklaşık 33.000 ton üretti, ancak bu rakam küresel pazarlardaki erişimini gizliyor.
Dünyanın en büyük dört lityum madencisinden biri olan Çinli Tianqi şirketi Avustralya'da üretime büyük yatırım yapıyor. Geçtiğimiz ay South China Morning Post'a verdiği bir röportajda şirketin CEO'su Frank Ha Chun Shing, batarya üretimine geçmek için ismi açıklanmayan bir AB ülkesi de dahil olmak üzere Avrupalı ortaklarla görüştüklerini söyledi.
Çinli Eve Power, Mart ayında Macaristan'ın doğusundaki 1 milyar euro'luk yeni batarya tesisi için işe alımlara başlamış, Çinli otomobil üreticisi BYD ise geçen yılın sonunda aynı ülkede Avrupa'daki ilk elektrikli otomobil üretim tesisini duyurmuştu. (Yakın bir zamanda Türkiye'de de benzer bir tesis açacağını duyurdu.)
AB'nin Çin menşeli elektrikli araçlara uyguladığı son ithalat tarifeleri belki de gelecekteki gelişmelerin bir işareti olduğundan, Çinli firmalar üretimi Avrupa pazarına daha yakın bir yerde konumlandırmak için açık bir teşvike sahip.
AB içinde lityum üretimine yönelik planlar şu anda beklemede. Tek önemli üretici Portekiz'in (geçen yıl 380 ton) üretimi büyük ölçüde artırma isteği de kamuoyu muhalefeti ve son zamanlarda kafaları karıştıran yolsuzluk iddiaları nedeniyle engellendi.
Bu da bizi ABD jeolojik araştırmalarının Portekiz'in 270.000 ton rezervine karşılık 1.2 milyon ton rezervi olduğunu tahmin ettiği Sırbistan'a geri getiriyor. (ABD'nin devlet kurumuna göre Almanya'nın 3.8 milyon ton, Çekya'nın ise 1.3 milyon ton rezervi bulunuyor ve bu durum, lityum madenciliğinin halk tarafından çok yakınında kabul görmesine ilişkin varsayımlar hakkında ilginç sorular ortaya çıkarıyor.)
19 Temmuz'da AB, Almanya Şansölyesi Olaf Scholz'un de katıldığı Belgrad'daki CRM zirvesinde Vucic ile bir uzlaşı belgesi imzaladı. Sadece üç gün önce Sırbistan hükümeti Rio Tinto'nun ruhsatını iade ederek madencilik projesinin durdurulmasına karar verdi.
REKLAMProtestocular, hükümetin U-dönüşüne bahane teşkil eden ve madencilik planına karşı çıkanların açıkça kaçınılmaz bir sonuç olarak gördükleri 11 Temmuz'daki yüksek mahkeme kararından önce bile harekete geçtiler. AB ve Sırbistan arasında "sürdürülebilir hammaddeler, batarya değer zincirleri ve elektrikli araçlar konusundaki stratejik ortaklığı", protestocuların bu hafta sonu bir güç gösterisi olmasını umdukları yeni gösterileri tetikledi.