Kakapo, 2009 yılında başarılı bir şekilde yapay olarak döllenen ilk yabani kuştu, ancak bu başarının tekrarlanması yıllar aldı.
REKLAM
Yeni Zelanda’nın sevilen kuşu kakapo, oldukça sıra dışı bir tür. Yüzündeki diske benzeyen yapısı nedeniyle “baykuş papağanı” ya da “baykuş yüzlü papağan” olarak da anılan bu sarı-yeşil tüylü kuş, dünyanın en ağır papağanı olmasının yanı sıra, uçamayan tek papağan türü.
Ne yazık ki, kakaponun üreme alışkanlıkları da en az kendisi kadar sıra dışı—ve bir o kadar verimsiz. Her beş erkekten biri hiç yavru sahibi olamıyor; yumurtaların ise yalnızca yüzde 40’ı çatlıyor.
Bu durum, 1990’lı yıllarda avlanma, yaşam alanı kaybı ve adaya sonradan gelen kedi, sıçan ve gelincik gibi istilacı yırtıcılar nedeniyle yok olma noktasına gelen kakapo nüfusunun toparlanmasını zorlaştırdı.
2019’da yapılan son sayımda doğada yalnızca 142 kakapo kaldığı tespit edildi. Bu da kakaponun, Dünya Doğayı Koruma Birliği'ne ("The International Union for Conservation of Nature" - IUCN) göre “kritik tehlike altındaki türler” arasında yer almasına yol açtı. Bugün çevreciler, bu eşsiz türün yeniden çoğalmasını sağlamak için çeşitli stratejiler geliştiriyor.
Kurtarmak için suni döllenme
1970'lerden 1990'lara kadar, hayatta kalan tüm kakapolar Fiordland ve Rakiura/Stewart Adası'ndaki son iki doğal popülasyondan yırtıcı hayvanların bulunmadığı üç adaya nakledildi.
Ancak gece kuşu bu göreceli güvenlik içinde bile üremekte zorlandı. Rimu gibi ağaçların dönemsel meyve vermesine bağlı olan üreme, düşük verimlilik ve yüksek genetik akraba evliliği seviyeleri nedeniyle engelleniyor.
Koruma Departmanı Bilim Danışmanı ve yöntemle ilgili yeni bir çalışmanın ortak yazarı Dr. Andrew Digby, "Yapay tohumlama, doğurganlığı artırmaya yardımcı olduğu ve doğal yollarla çiftleşmeyen bireylerden elde edilen önemli genetik çeşitliliğin korunmasını sağladığı için bu sorunların üstesinden gelmek için önemli bir araç," diyor.
Ancak suni tohumlama kendi zorluklarını da beraberinde getiriyor. Kakapo ekibi ilk kez 2009 yılında başarılı olmuş olsa da - vahşi bir kuş türü için dünyada bir ilk - bu başarıyı tekrarlamak 10 yıl daha aldı.
Sonraki 10 yıl boyunca şansın yaver gitmemesi üzerine, Yeni Zelanda'nın Koruma Bakanlığı 2019 yılında Almanya'dan papağan dölleme uzmanlarından oluşan bir ekibi yardıma çağırdı.
Kakaponun suni döllenmesi nasıl işliyor?
Altı yıl önce ekip, üç dişiden dört yavru üretmek için suni tohumlama kullandı.
Bu yavrular arasında, biri nadir ve değerli "Fiordland" genlerine sahip olmak üzere, daha önce yavru vermemiş olan iki erkeğin yavruları da bulunuyordu.
Kakaponun çiftleşme süreci, doğal olduğu kadar göz alıcılıktan da uzak. Diğer papağanlardan farklı olarak bu tür, çok eşli ve “lek” adı verilen bir çiftleşme sistemi uyguluyor. Erkekler, geceleri belirli alanlarda toplanarak yüksek sesler çıkarır ve bu sesli kur ritüeliyle dişileri kendilerine çekmeye çalışır.
Ancak bu türün üreme sürecini incelemek isteyen araştırmacılar, kakapo spermini toplamak için alışılmadık yöntemlere başvuruyor. Erkek kuşun başı ve kanatları bir havluyla örtülerek sakinleştirilirken, vücudu üst kısmı kesilmiş bir su şişesinin içine dikkatlice yerleştirilip sabitleniyor.
Bazı durumlarda, araştırmacıların başparmak ve parmaklarla kuşun karnına yaptığı ritmik “sıkma” hareketleri boşalmayı tetikleyebiliyor. Diğer durumlarda ise, Almanya’da patent sürecinde olan “çok kutuplu sonda” ile yapılan elektriksel stimülasyon yöntemi başarıyla sonuç veriyor.
Erkek bir cevizle ödüllendirilip serbest bırakılırken, araştırmacılar kuşun kloakasından aldıkları meni örneğini hemen test etti. Uygun bulunursa, dişileri yapay olarak döllemek için kullanılacak.
Kakapo ekibi, 2022'deki başarılı denemelerin ardından, önümüzdeki 2026 üreme sezonunda suni tohumlamayı tekrar kullanacak.
Dr. Digby, bu yöntemin doğurganlığı artırmayı ve nüfusta zayıf temsil edilen kurucu kakapolardan — Fiordland kökenli son genetik mirası taşıyan türlerden — alınan genetik çeşitliliği korumayı amaçladığını belirtiyor.