Bosna Hersek'in başkenti Saraybosna'da 3 bin 500 mezar taşının bulunduğu Yahudi mezarlığının geçmişi asırlar öncesine dayanıyor ve Balkanların çalkantılı tarihinde ülkenin çok kültürlü geçmişini yansıtıyor.
REKLAMBosna Hersek'in başkenti Saraybosna'da 3 bin 500 mezar taşının bulunduğu Yahudi mezarlığının geçmişi asırlar öncesine, İspanya ve Portekiz'den kaçan Seferad'ların o dönem Osmanlı toprağı olan kente yerleşmesine dayanıyor.
31 bin metrekarelik alana yayılan ve 2018 yılında Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) tarafından Dünya Miras Listesi'ne alınan mezarlık, Balkanların çalkantılı tarihinde Bosna'nın çok kültürlü geçmişini ve kültürel geleneklerin sunduğu katkıyı yansıtıyor.
Mezarlıkta korunmuş en eski mezar taşı 1650 yılına ait. Bir el motifi bulunan mezar taşının bir hahama ait olduğu yazıyor. Bosna Yahudi Topluluğu Başkanı Jakob Finci, kendi kayıtlarına göre söz konusu taşın buradaki en eski mezar taşı olduğunu söylüyor.
Bölgede ortaçağdan kalma mezar taşlarına stecak (ya da çoğul haliyle stecci) adı veriliyor. Buradaki Yahudi mezar taşlarının dünyanın hiçbir yerinde olmadığının altını çizen Finci, Yahudilerin buradaki "stecci"lerin tasarımından etkilediğini düşünüyor. Yerel halkın kimin öldüğünü halkın bilgisine sunmak için mezarları nasıl işaretlediklerini gözlemleyen Yahudilerin de benzer taşlar yaptığı ve bu sayede mezarların yüzyıllarca korunduğu sanılıyor.
Mezarlık kentle birlikte gelişti
1966'da yeni definlere kapatılan mezarlık o tarihe kadar kentle birlikte gelişmiş.
19'uncu yüzyılın sonlarında Aşkenaz yani Doğu Avrupa'dan göç eden Yahudilerin Saraybosna'ya gelmesiyle daha büyük ve daha süslemeli mezar taşları eski sade taşların yerini almış.
Zamanla bir ana anıtsal, iki de küçük kapı, bir dua odası, bir havuz ve çevre duvarı, bir büyük ölenlerin kemiklerinin konulduğu oda ile Bosna'daki terör kurbanları anısına dikilen dört anıt ve çeşitli anıt mezarlar eklenmiş.
Mezarlık Saraybosna'nın iş dünyasına, eğitimine, bilimine, sanatına ve kültürüne katkı veren çok sayıda Yahudi toplumunun değerli üyesinin son istirahat yeri.
Holokost sonrası
Holokost yani Yahudi Soykırımı, Bosna'daki Yahudi toplumu üzerinde de çok derin etkilere neden oldu. İkinci Dünya Savaşı öncesinde Bosna'da 14 bin, Saraybosna'da ise 12 bin Yahudi'nin yaşadığı bildirilirken günümüzde bu sayı yalnızca bin civarında.
Finci, İkinci Dünya Savaşı sırasında Hırvatistan yakınlarındaki bir İtalyan toplama kampında dünyaya gelmiş. Ailesindeki erkeklerin çoğu Holokost ile yok olmuş, mezarlarının yeri bilinmiyor.
Ancak sağ kalan babaannesi öldüğünde Saraybosna'daki mezarlığa gömülmek istemesi üzerine ailesi bu bölgeye geri dönmüş.
"Saraybosna'daki mahallesi Kovacici'deki eski Yahudi Mezarlığı'ndan başka bir yerde öldüğü ve gömüldüğü düşüncesine resmen tahammül edememiş" diyen Finci, AP'ye yaptığı açıklamada yalnızca bu sebeple onun son arzusunu yerine getirebilmek için ailesinin soykırımdan kurtulan üyelerinin İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra buraya döndüğünü anlatıyor.
Bosna Savaşı
Ortodoks Sırplar, Katolik Hırvatlar ve Müslüman Boşnaklar arasında 1992-1995 yılları arasında Bosna'da yaşanan ve 100 bin kişinin ölümüyle sonuçlanan iç savaşı sırasında Finci, kuşatma altındaki saraybosna'da kalmış.
Burada Benevolencija adlı eski Yahudi kültür ve yardım derneğinin yeniden kurulmasına yardımcı olan Finci savaş süresince her inançtan insanlarla paylaşmak üzere kente ilaç ve gıda getirmek için mücadele vermiş.
Saraybosna'nın merkezine tepeden bakan eski mezarlık ise bu savaş sırasında top atışlarının hedefi olmuş ve ağır şekilde mayınlanan bölge büyük tahribata uğradı.
Ancak savaş sonrasında mayınların temizlenmesinden sonra restorasyon çalışmalarının tamamlanmasıyla birlikte mezarlık 1998'de yeniden ziyarete açıldı.
Son 17 yılda etnik olarak bölünmüş ve yoksullaşmış olan Bosna'nın çok dinli tarihini yansıtmaya devam ediyor.
Eski Yahudi mezarlığının bekçisi bir Müslüman: Sefko Korman. Korman ve ailesi dünya çapından mezarlığı ziyarete gelen misafirleri ağırlıyor, mezarlıkla ve burada yattığı sanılan atalarıyla ilgili bilgiler veriyor.
REKLAMAP'ye konuşan Korman, "Mezarlığı ziyarete gelen birçok yabancı benim Müslüman olduğumu duyunca şaşırıyor, ama ben onlara burada normal insanların yaşadığını söylüyorum" diyor.
Saraybosna Yahudi toplumundan mezarlığa ziyarete gelenler oldukça Korman bunu fırsat bilerek mezarlıkla ilgili daha fazla şey öğrenmeye çalışıyor. Ziyaretçiler de sıklıkla kahve eşliğinde onunla uzun sohbetlere dalıyor.
Korman, ülkenin bu önemli anıtının varlığını sürdürmesini ve korunmasını sağlamaktan dolayı "mutlu ve gururlu" olduğunu da sözlerine ekliyor.
Finci ise geçmiş günleri anımsayarak geleceğe dair temennide bulunuyor:
"Saraybosna'daki mezarlıkta yatan ölüler yüzyıllarca, hatta son savaşta her cepheden bombalanmasına ve tamamen mayınlanmasına rağmen, yaşıyor olmanın, ölüp de toprak altında yatıyor olmaktan daha zor olduğu dönemlerde bile korundu. Şimdi çok şükür ki bunlar geride kaldı ve umarız tekrardan yaşanmaz".
REKLAM