Kadınlar ve gençler, yapay zekanın işlerini ellerinden alması ve teknolojinin onlara karşı önyargılı olması açısından en fazla risk altında.
Birleşmiş Milletler’in (BM) bir raporuna göre, yapay zeka (AI) dünyada hızla ivme kazanırken ve hükümetler bu teknolojide öncülük etmeye çalışırken, güçlü politika adımları atılmadığı takdirde ülkeler arasındaki eşitsizlikler derinleşebilir ve araştırmacıların "Bir Sonraki Büyük Ayrışma" dediği olguya yol açabilir.
BM Kalkınma Programı’nın (UNDP) salı günü yayınladığı rapor, denetimsiz AI’nın son yarım yüzyılın büyük bölümünde gözlenen kalkınma eşitsizliklerinin daralma eğilimini tersine çevirebileceği uyarısında bulundu.
Acil çağrıda bulunulan raporda, AI’nın benimsenmesinin on yıllar değil, aylar içinde gerçekleştiği ve birçok ülkenin AI’nın faydalarını yakalamak için gereken altyapı, beceri ve yönetişim sistemlerinden yoksun olduğu belirtilerek, teknolojinin yol açtığı ekonomik ve toplumsal sarsıntılarla da karşı karşıya kalındığı ifade edildi.
UNDP’nin Asya-Pasifik başekonomisti Philip Schellekens, "AI çağının temel fay hattı kapasite," dedi. "Beceriye, hesaplama gücüne ve sağlam yönetişim sistemlerine yatırım yapan ülkeler faydalanacak; diğerleri çok geride kalma riskiyle karşı karşıya."
Rapor, dünya nüfusunun yüzde 55’inden fazlasına ev sahipliği yapan, ulusal gelirlerin büyük çeşitlilik gösterdiği ve yaşam beklentisi farklarının en geniş olduğu Asya-Pasifik bölgesine odaklanarak, bu dinamikler için "sıfır noktası" işlevi gördüğünü söyledi.
Küresel AI kullanıcılarının yarısından fazlasına ev sahipliği yapmasına rağmen, bölgedeki insanların yalnızca yüzde 14’ü fiilen AI araçlarını kullanıyor; 3,7 milyar kişi kenarda kalıyor. Bu arada nüfusun dörtte biri hâlâ çevrimdışı; Güney Asya’da kadınların akıllı telefon sahibi olma olasılığı erkeklerden yüzde 40’a kadar daha düşük.
Bununla birlikte rapor, Çin’in AI patentlerinin neredeyse yüzde 70’ine sahip olduğuna dikkat çekerek bölgenin AI ve inovasyonda hızla büyüdüğünü belirtti. Altı ekonomide 3.100’ün üzerinde yeni finansman alan AI şirketi ortaya çıktı.
Rapor, Singapur, Güney Kore ve Çin gibi ülkelerin AI altyapısı ve becerilerine önemli yatırımlar yaptığını; diğerlerinin ise temel dijital erişim ve okuryazarlığı güçlendirmek için halen çalıştığını belirtti.
AI, bölgedeki yıllık gayri safi yurt içi hasıla (GSYH) büyümesini yaklaşık 2 yüzde puan artırabilir ve sağlık ile finans gibi sektörlerde verimliliği yüzde 5’e kadar yükseltebilir. Yalnızca ASEAN ekonomileri, önümüzdeki on yılda ilave GSYH’de neredeyse 1 trilyon dolar (yaklaşık 87 milyar euro) artış görebilir.
Buna karşın, yaklaşık 1,3 milyar işçi kayıt dışı istihdamda kalmaya devam ediyor, yaklaşık 770 milyon kadın işgücünün dışında ve yaklaşık 200 milyon kişi aşırı yoksulluk içinde yaşıyor, raporda belirtildi.
Kadınlar ve gençler en büyük risk altında
Rapora göre, AI’nın yol açtığı sarsıntılara en savunmasız olanlar kadınlar ve gençler. Bunun başlıca nedeni, kadınların yaptığı işlerin otomasyona maruziyetinin erkeklerin yaptığı işlere göre neredeyse iki kat fazla olması.
AI’ya yüksek maruziyeti olan rollerde genç istihdamı şimdiden azalıyor. Özellikle 22 ile 25 yaş arasındakiler için kariyerin erken aşamalarını tehdit ediyor, rapor uyardı.
AI sistemleri ve algoritmalarının, eğitim verilerinde sıklıkla görünür olmayan kırsal ve yerli topluluklara karşı önyargı yansıtma riski de yüksek.
Rapor, AI destekli kredi modellerinin ağırlıkla kentsel erkek borçlular üzerinde eğitildiğini ve kadın girişimciler ile kırsal çiftçileri yüksek riskli olarak yanlış sınıflandırarak onları finansal fırsatların dışında bıraktığını ortaya koydu.
Şirketlerin dörtte biri de AI odaklı otomasyona bağlı iş kayıpları bekliyor. Rapora göre, kent sakinlerinin yalnızca dörtte biri ve kırsal kesimde beşte birinden daha azı temel e-tablo görevlerini yerine getirebiliyor.
Dijital uçurum
Rapor, AI’nın hastalıkların daha hızlı tespit edilmesi, okuryazarlığın desteklenmesi ve gıda sistemlerinin güçlendirilmesi gibi alanlarda insanlık için bir fırsat olabileceğini söylerken, bazı şeylerin hâlâ erişim dışında kaldığını belirtti.
Asya-Pasifik’te 1,6 milyardan fazla insan sağlıklı beslenmeyi karşılayamıyor ve 27 milyon genç hâlâ okuma yazma bilmiyor.
Öte yandan, birçok ülke kültürel ve dilsel gerçekliklerini yansıtmayan ithal AI modellerine ve dillere bağımlı.
Rapor, ekonomilerde dijital beceri açığının hâlâ ciddi olduğunu, kayıt dışılığın yaygın olduğunu ve AI’dan elde edilecek kazanımların farklı ülke ve sektörler arasında belirsiz ve eşitsiz kaldığını uyardı.
Yönetimde AI
Rapor, sel tahmini ya da AI ile kredi puanlaması gibi alanlarda AI’nın hükümetlere ve kamu hizmetlerine yardımcı olabileceğini belirtse de, kapsamlı AI düzenlemelerine sahip ülke sayısı sınırlı.
Rapor, 2027’ye gelindiğinde küresel AI ile ilgili veri ihlallerinin yüzde 40’ından fazlasının üretken AI’nın kötüye kullanılmasından kaynaklanabileceği uyarısında bulunarak, sağlam yönetişim çerçevelerine duyulan ihtiyacı vurguladı.
Avrupa bulguları
Rapor Asya-Pasifik’e odaklanmış olsa da, Avrupa ve Kuzey Amerika’dan gelen araştırmalar da bölgeler genelinde geniş farklılıklar olduğunu gösterdi.
Avrupa verileri, Danimarka, Almanya ve İsviçre gibi bazı ülkelerin AI’ya hazırlık konusunda dünyanın en iyi performans gösterenleri arasında yer aldığını ortaya koydu.
Ancak Arnavutluk ve Bosna Hersek gibi Doğu Avrupa ülkeleri, Batı’daki muadillerinin belirgin biçimde gerisinde kalıyor.
Kader değil
Rapor, artan AI eşitsizliklerinin kaçınılmaz olmadığını belirtti.
BM Genel Sekreter Yardımcısı ve UNDP’nin Asya-Pasifik bölge direktörü Kanni Wignaraja, "AI baş döndürücü bir hızla ilerliyor ve birçok ülke hâlâ başlangıç çizgisinde," dedi.
"Asya-Pasifik deneyimi, AI’yı şekillendirenlerle onun tarafından şekillenenler arasındaki farkların ne kadar hızlı ortaya çıkabildiğini gösteriyor."