Kadın ve kızların genellikle evde kalmaya zorlandığı ağır ataerkil, erkek egemen Afgan toplumunda, Farsça, "erkek gibi giyinmek" anlamına gelen baça poş, kızların "nispeten daha özgür olan erkeklerin dünyasına erişmelerine imkan tanıyan" bir gelenek.
REKLAMAfganistan'ın başkenti Kabil'de bir grup erkek çocuk, tozlu bir oyun alanında sarı bir topun arkasından koşuşturuyor. Üzerlerinde kazak, kot pantolon ya da geleneksel Afgan erkek kıyafeti olan bol pantolon ve uzun gömlekler var. Gol atmak için birbirleriyle kıyasıya mücadele ediyorlar. Ancak aralarında onların fark etmediği birisi var. Henüz 8 yaşında olan erkek kıyafetli Sanem.
O erkek gibi yaşayan bir kız çocuğu. Bir gün pembe yanakları ve afacan gülümsemesi olan bu kız çocuğunun koyu renkli saçları kısa kestirilmiş, erkek kıyafeti giydirilmiş ve kendisine bir erkek adı olan "Ümit" ismi verilmiş. Bu, Ümit'e dünyanın diğer yüzünün kapılarını açmış. Artık erkeklerle futbol ve kriket oynuyor, mahalle kasabının oğluyla güreş tutabiliyor ve ailesinin geçimine katkı sağlamak için çalışabiliyor.
Kadın ve kızların genellikle evde kalmaya zorlandığı ağır ataerkil, erkek egemen Afgan toplumunda, Farsça, "erkek gibi giyinmek" anlamına gelen baça poş, kızların "nispeten daha özgür olan erkeklerin dünyasına erişmelerine imkan tanıyan" bir gelenek.
Söz konusu uygulamayla kız çocukları erkek gibi giyiniyor, onlar gibi davranıyor ve erkek muamelesi görüyor. Erkek çocuklarının erişebildiği özgürlüğü elde ediyor ve erkeklerden istenen yükümlülükler kendisinden bekleniyor.
Bu şekilde spor yapabilir, medrese ya da dini okula gidebilir ve bazen ailesinin geçimine katkı sağlamak için çalışabilir.
Ancak bunun da bir zamanı ve sınırı var. Ergenlik yaşına geldiğinde erkek gibi davranan kız çocuğunun kendi özüne, yani biyolojik cinsiyetine geri dönmesi gerekir. Bu geçiş süreci bazen hayli zor olabilir.
Ağustos ayında Afganistan'ın kontrolünü ele geçiren Taliban'dan söz konusu uygulamayla ilgili henüz bir açıklama gelmiş değil. Meseleye nasıl baktıkları da bilinmiyor.
Şimdiye kadarki uygulamaları, 1990'larda görevde oldukları döneme göre 'daha az acımasız' olarak görülüyor. Bununla birlikte kadınların özgürlükleri günden güne kısıtlanmaya devam ediyor.
Örgüt, kontrolü ele geçirdikten sonra kadınların çalışmasını yasakladı. Okul çağındaki kızlar, sınıflarına bir daha geri dönemedi.
Taliban'ın kadın ve kızların haklarına yönelik kısıtlamalarının artmasıyla baça poş geleneği daha da yaygınlaşabilir.
Bu arada uygulamanın nereden geldiği, kaç yıldır devam ettiği ve ne kadar yaygın olduğu belirsiz.
Bilinen bir gerçek varsa o da baça poş olarak seçilen çocukların genellikle kendinden daha emin kızlar olması.
Afganistan'la ilgili araştırmalar yapan Boston Üniversitesi'nden antropoloji profesörü Thomas Barfield, uygulamanın geçici olduğu ve çocukların sonunda kadın rolüne geri döndüğü için Taliban'ın konuyla ilgilenmeyebileceğini ifade ediyor.
Ülkede 1970'lerde iki yılını baça poş olan göçebe bir ailenin çocuğunu takip ederek geçiren Barfield, bu geleneğinin cinsiyet sorunları açısından en az araştırılan konulardan biri olduğunu kaydediyor.
Öte yandan yetişkinlerle sınırlı olmasına rağmen, bir başka ataerkil toplum olan Arnavutluk'ta da benzer bir gelenek mevcut.
Arnavutluk'taki "yeminli bakire" geleneğine göre, bir kadın bekarlık yemini edip kendini bir erkek olarak ilan eder, ardından miras devralabilir, çalışabilir ve bir köy konseyinde oturabilirdi. Oysa bu Arnavut toplumundaki bir kadın için sınırları aşan bir durumdu.
Afganistan'da ebeveynlerin kız çocuklarını baça poş olarak büyütmek istemesinin çeşitli nedenleri olabilir.
Toplumda erkek çocuklara geleneksel olarak kızlardan daha fazla önem verildiği için, uygulama erkek çocuğu olmayan ailelerde tercih sebebi olabilir.
REKLAMKimileri bunu bir statü sembolü olarak görürken kimileri ise bir sonraki çocuğun erkek olarak doğması adına şans getireceğine inanır.
Ancak Sanem'in ailesi ve onun gibiler için bu seçim bir zorunluluk. Afganistan'ın ekonomisin çöktüğü bir ortamda inşaat işleri durdu.
Sanem'in sırtından yaralı olan su tesisatçısı babası işini kaybetti.
Şimdilerde sokaklarda koronavirüse karşı maske satıyor. Günde bir, bazen de iki dolar para kazanıyor. Ancak bir yardımcıya ihtiyacı vardı.
Ailenin dört kızı ve bir oğlu bulunuyor. Ancak 11 yaşındaki erkek çocuk bir kaza sonrası ellerini tam olarak kullanamaz oldu.
REKLAM
Bu nedenle anne babası, Sanem'i bir 'erkek çocuğuna' dönüştürmeye karar verdiklerini söylüyor.
Anne Fehime, "Yoksulluk nedeniyle yapmak zorunda kaldık. Çalışacak bir oğlumuz yok ve babasının da ona yardım edecek kimsesi yok. Bu yüzden Sanem'i ergenliğe kadar oğlum olarak kabul edeceğim." diyor.
Sanem ise erkek olarak yaşamayı tercih ettiğini söylüyor.
Erkek kardeşinin arkadaşlarıyla zaman geçirmeyi, parkta oyun oynamayı, kriket ve futbol oynamayı sevdiğini dile getiriyor:
"Erkek çocuk olmak daha iyi… Kot pantolon ve ceket giyiyorum. Babamla gidip çalışıyorum. Kardeşimin arkadaşlarıyla parkta oynamayı, kriket ve futbol oynamayı seviyorum."
REKLAMBüyüyünce doktor, komutan ya da asker olmak veya babasıyla çalışmak istediğini söyleyen Sanem, bununla birlikte kız olmaya geri döneceğini söylüyor ve ekliyor:
"Büyüdüğümde saçımı uzatacağım ve kız elbisesi giyeceğim."
Bununla birlikte tekrar aslına dönmesi travmatik olabiliyor.
Kız okuluna gitme imkanı olsa bile geçmişte baça poş olarak büyüyen Naciye, "Kızların kıyafetlerini giydiğimde kendimi hapiste gibi hissediyordum." diyor.
Adı Esedullah olarak değiştirilen Naciye, 7 kız kardeşten birisiymiş.
REKLAM
Şimdi evli ve dört çocuk sahibi 34 yaşındaki Naciye, kaybettiği erkek dünyasının özgürlüğü için hüzünleniyor.
"Afganistan'da erkek olmak çok daha değerli." diyen Naciye, "Onlara bir baskı ve çizilen bir sınır yok. Ama kız olmak farklı. Genç yaşta evlendirilmek zorunda kalıyor." sözleriyle ülkedeki cinsiyet eşitsizliğine vurgu yapıyor.
Naciye, genç kadınların evden çıkamayacağını veya yabancıların yüzlerini görmesine izin veremeyeceklerini söylüyor. Taliban'ın Afganistan'ın kontrolünü ele geçirmesinin ardından öğretmenlik işini kaybetmiş.
"Erkek olmak kadın olmaktan daha iyi." diyen ve bir yandan da gözyaşlarını silen Naciye, "Benim için çok zor. Erkek olsaydım şimdi bir okulda öğretmen olabilirdim.”
Naciye öğretmen, duygularını şu sözlerle dile getiriyor: "Bu acıyı dindirmek için keşke kadın değil, erkek olsaydım."
REKLAM