Covid-19 salgını iklim ve çevre krizi yaşayan gezegenizmizde son yıllarda meydana gelen doğal afetler serisinin bir parçası mı? Koronavirüs yakın gelecekte meydana gelebilecek daha kötü salgınların bir başlangıcı mı? İnsanoğlu doğa ve hayvanlarla olan ilişkisini gözden geçirmek zorunda kalabilir.
REKLAMCovid-19 salgını derin bir iklim ve çevre krizi yaşayan Dünya'da son yıllarda meydana gelen doğal afetler serisinin bir parçası mı? Koronavirüs yakın gelecekte meydana gelebilecek daha kötü salgınların bir başlangıcı mı?
Tarihte yaşanmış en büyük ve ölümcül salgınların çoğu Asya ve Afrika çıkışlı ancak bundan daha önemli olan ortak özellikleri arasında; günlük hayatta bilimsel bilgi eksikliğinden kaynaklı hijyenik olmayan bazı etkinlikler veya beşeri faaliyetlerin çevrede oluşturduğu zararlar var.
Kirlenen su kaynakları, kültürel diyet alışkanlıkları, aşırı avlanma nedeniyle doğada oluşabilen dengesizlikler bunlardan bazıları.
Örneğin bir bölgede insanların tüketimi nedeniyle kurbağa nüfusu azalıyorsa kurbağaların tükettiği uçan böcekler ve sinekler artış gösterebiliyor ve insanlar bu sineklerin taşıdığı hastalıklara daha yüksek seviyede maruz kalabiliyor. Dengenin kaybolduğu benzeri senaryolar sonucu sıtma, sarıhumma ve uyku hastalığı gibi salgınlar ortaya çıkabiliyor.
Günümüz medeniyetlerini, şehirlerini ve imkanlarını bir kenara bırakacak olursak, doğadaki büyük resme bakıldığında insanoğlu da diğer türler gibi sınırları doğa tarafından belirlenmiş hayat döngüsü ve dengesindeki yeri milyonlarca yıl boyunca pek değişmemiş olan bir tür.
Ne var ki, son 10 bin yıl içerisinde insan kendine doğanın biçtiği bu sınırları tanımamayı ve bu çerçevede hareket etmemeyi seçti.
Bu durum son yıllarda en çok sorulan sorulardan birini ortaya çıkardı: Doğa önümüze bu seçimin birikmiş faturasını mı koyuyor?
Gabon ormanlarında küçük bir köy
Çevre ve iklim konuları üzerine araştırmalar yapan ve kar amacı gütmeyen medya kuruluşu ENSIA için konuyu araştıran John Vidal'in kaleme aldığı araştırma yazısı bu ilişkiye ışık tutuyor:
"Kuzey Gabon'un Minkebe Ormanı derinliklerinde ve Ivindo nehri kıyısında bulunan Mayibout sağlıklı bir yer değil. Köyde 150 civarı kişi yaşıyor. Sıtma, Saruhumma ve Denghumması gibi hastalıklara alışkınlar. Çoğu bu hastalıkları atlatıyor.
Ne var ki, Ocak 1996'da insanlığın bildiği en ölümcül virüslerden biri olan Ebola beklenmedik şekilde Minkebe Ormanı'nda dolaşmaya başladı ve bu köyde de 37'ye yakın kişiyi öldürdü. Hayatını kaybedenler arasında ormanda şempanze avlayıp, taşıyan, kesen ve yiyen önemli sayıda kişi olduğu rapor edildi.
Yağmur ormanları, tropikal iklimler ve vahşi hayvan pazarlarının kurulduğu, biyolojik çeşitliliğin son derece yüksek olduğu yerlerde görülen bu ölümcül hastalığı incelemek için 2004 yılında Gabon'a gittim.
Burada, Mayibout'ta, bulaştığı zaman yüzde 90 oranla öldüren bir virüs nedeniyle travmatize olmuş insanları gördüm. Virüsün geri dönmesinden sürekli endişe ediyorlardı.
Köylüler bana şempanzelere temas eden onları yiyen herkesin birkaç saat içerisinde yüksek ateş geçirdiğini anlattı. Bazıları hemen ölmüş, bazıları hastaneye yetiştirilebilmiş. Az sayıda kişi iyileşmiş. Bunlardan birinin adı Nesto Bematsick ve bana "Eskiden ormanı çok severdik, şimdi ondan korkuyoruz" diyor. Bemastick virüs nedeniyle tüm ailesini kaybetmiş."
Tüm gelişmelerin kaynağı beşeri faaliyetler mi?
Bundan sadece 15-20 yıl öncesine kadar vahşi ormanların ve bu bölgelerdeki biyolojik çeşitliliğin insanlığın bilmediği patojenler ve virüslerle dolu olduğu için tehlikeli olduğu düşünülürdü. Ne var ki, günümüzde araştırmacılar durumun tersinin söz konusu olduğunu düşünüyor. Yani insanların biyoçeşitliliği yok eden etkinlikleri nedeniyle Covid-19 benzeri hastalıklar ve yeni virüsler meydana çıkıyor.
Bu konuda 'Gezegen Sağlığı' adı altında yeni bir disiplin bile oluşmaya başladı. Bu disiplin insan sağlığı ile gezegendeki çevre, iklim ve biyoçeşitlilikte oluşan değişimler arasında artık gözle görülür hale gelen ilişkiyi inceliyor.
O halde 90'lı yıllarda Ebola gibi epidemilere yol yapımı, madencilik, avcılık, ağaç kesimi gibi beşeri faaliyetlerin sebebiyet vermiş olması ve bugün yaşanan salgınların da köklerinin beşeri faaliyetlerde olması mümkün mü?
"Virüslerin yeni ev sahibi biziz"
'Taşma: Hayvan Enfeksiyonları ve Yeni Pandemiler' kitabının yazarı David Quammen New York Times'a yazdığı yazsıında şunları söylüyor:
"Tropik ormanları istila ettik. Vahşi yaşam alanlarını istila ettik. Buralarda bulunan ve insan türünden uzak şekilde evrimleşen çok sayıda bitki ve hayvanda bilinmeyen virüsler var. Yaşadıkları ağaçları kesiyoruz, onları kafeslere koyuyoruz, öldürüyoruz. Vahşi hayvan pazarlarında etlerini satıyoruz. Ekosistemleri bozuyoruz ve virüslerin doğal ev sahiplerini öldürünce onlar da yeni ev sahipleri aramaya başlıyor. Biz bu bilinmeyen virüslerin yeni yaşam alanları haline geliyoruz.
REKLAMGiderek artan tehdit
ABD Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi'nin (CDC) yaptığı öngörülere göre yeni çıkacak olan hastalıkların dörtte üçü hayvansal kaynaklı olacak. Hayvanlardan insanlara geçecek olan patojenler aynı zamanda dünyanın küreselleşmiş olması nedeniyle eski çağlara oranla çok daha hızlı yayılacak ve kontrol altına alınması çok daha zor olacak.
Hayvanlardan bulaşan hastalıklar
Kuş gribi, Domuz gribi, MERS ve son olarak Covid-19 bu trendin sadece bir başlangıcı olabilir.
Yakın ve uzak tarihte de durum farklı değil. AIDS'in ilk olarak Afrika'da önce maymunlarda sonra da maymunları yiyen kişilerde görülmüş olması, Avrupa'da orta çağlarda yaşanan vebaların fare ve sıçan benzeri hayvanlardan geçmiş olması bilinen örneklerden.
1969'da ilk kez Nijerya'da tespit edilen Lassa Humması, Malezya'da ortaya çıkan Nipah hastalığı, yine ilk Çin'de görülmüş olan SARS virüsü ve Afrika-Asya güzergahı üzerinde çıkmış olan Zika virüsü yine hayvanlardan insanlara bulaşan hastalıklar arasında.
Küresel sağlık, güvenlik ve ekonomi savunmasız durumda
Londra Üniversitesi Ekoloji ve Biyoçeşitlilik Kürsüsü Başkanı Kate Jones hayvansal kaynaklı enfeksiyon hastalıklarının artmaya devam edeceğini ve bunun en büyük küresel tehditlerden biri olduğunu ileri sürerek küresel sağlık, güvenlik ve ekonominin bu tehdide karşı savunmasız durumda olduğunu dile getiriyor.
REKLAMSon 50 yıldaki hastalıkların yüzde 60'ı hayvanlardan
Jones ve ekibi 2008 yılında yaptıkları çalışmada toplam 335 hastalığın 1960 ila 2004 yılları arasında ortaya çıktığını ve bunların yüzde 60'ının insanların hayvanlarla olan etkileşiminden kaynaklandığını tespit etti.
Bunun da ötesinde Jones bu 'zoonetic' tabir edilen hastalıkların çevresel değişimlerle ve insanların davranış değişiklikleri ile ilgili olduğuna dikkat çekiyor ve bir örnek veriyor:
"Ormanlarda yapılan ağaç kesimi, madencilik ve yol faaliyetleri hızlı bir şehirleşmeye ve nüfus artışına neden oluyor. Bu, bu bölgelerde çağlar boyu birbirinden uzakta kalmayı başarmış kabileleri, insan gruplarını ve yine aynı bölgede yaşayan hayvanları daha önce hiç olmadığı kadar bir araya getiriyor. Bu noktalar potansiyel bir virüs salgınının başlangıç kıvılcımı için en ideal yerler haline geliyor. Bu da insan medeniyeti ve ekonomik kalkınmanın gizli bir bedeli olarak sonradan karşımıza geliyor".
Yaşam alanlarından olan hayvanlar
Jones'un bir başka çalışması da toprak ve arazi kullanımının yeni risklere nasıl katkı yaptığı ile ilgili. Buna göre bir bölgede hayvanların yaşadığı araziler insan eliyle bozulduğu veya topraklar, sular zehirlendiği zaman geriye kalan hayvanlar genellikle bünyeleri en dirençli olanlar oluyor. O dirençli hayvanlar da insanlar için en ölümcül virüsleri bünyelerinde barındırabiliyor.
Evrim geçirmeye devam eden patojenler
Liverpool Üniversitesi Enfeksiyon ve Küresel Sağlık Enstitüsü'nde Hayvansal Enfeksiyonlar Bölümü Başkanı Eric Fevre de hayvanlardaki patojenlerin doğada hiçbir tedavi ile karşılaşmadan evrildiğini ve hayvanlardan insanlara atlayan hastalık örneklerinin daima olmaya devam edeceğini belirtiyor.
REKLAMFevre'e göre konu açısından geçtğimiz yüzyıl ile bugün arasındaki en önemli fark tüketmek ve beslemek için doğal ortamdaki sayılarını dengesiz hale getirdiğimiz hayvanlar ile çok daha iç içe ve yoğun nüfuslu şekilde yaşıyor olmamız. Aynı şekilde hayvanları da kendi aralarında doğal ortamlarındaki hallerine kıyasla çok yakın olmaya zorluyoruz.
"Korona bir buz dağının sadece görünen ucu"
Daralmakta olan yaşam alanları üzerine çalışan Emory Üniversitesi Çevre Bilimleri Profesörü Thomas Gillespie "Patojenler türlerin arasındaki sınırlara riayet etmezler" diyerek şunları söylüyor:
"Koronavirüs salgını beni pek de şaşırtmadı. Gezegenimizdeki patojenlerin çoğu hala keşfedilmedi bile. Şu anda bir buzdağının ucunu görüyoruz sadece."
New York'taki Cary Enstitüsün'de ekositemler üzerine çalışma yapan Richard Ostfeld de 'Gezegen Sağlığı 'disiplini altında insan sağlığı ile ekosistem sağlığı arasındaki ilişkiyi inceleyen bilim insanlarından biri. Ostfeld'e göre kamuoyunda doğanın bize karşı tehdit oluşturduğuna yönelik bir algı var ancak bu, günümüzde artık eski zamanlardaki gibi geçerli bir durum değil. Ostfeld "Esas tehdit insan faaliyetlerinden kaynaklanıyor. Ekosistemleri ne kadar rahatsız edersek biz de o kadar rahatsız olacağız" diyor.
İnsanoğlunun hayvanlarla olan ilişkisini gözden geçirmesi gerekiyor olabilir
Coivd-19'un salgının da ilk olarak Çin'in Vuhan şehrindeki hayvan pazarında tespit edilmesi insan faaliyetlerinin bu pandeminin başlangıcında oynadığı rollerden biri nedeniyle olabilir.
REKLAMİnsanların iç içe yaşadığı kalabalık şehirlerde taze olması adına küçük bir pazarda egzotik ve vahşi hayvanların canlı şekilde birbirine yakın olarak kafeslerde veya sığ suda tutulması, farklı tür hayvanlar ile bir arada tutulmamaları, pazar yerinde müşteri önünde kesilip öldürülmeleri, kanlarının ve iç organ parçalarının kanalizasyonlara akması ve farklı şebekelere karışabilecek olması, satın alanların yeteri kadar pişirmemiş olma ihtimalleri ve daha pek çok durum insanoğlunun doğal hayat ile olan etkileşimini yeniden gözden geçirmesi gerektiğini gösteriyor olabilir.